نگاهی به ایران و تاریخچه لوستر

ایرانیان ابداع گر بسیاری از اختراعات مهم در تاریخ بوده اند. در بررسی تاریخچه ی لوستر ،نگاهی به این هنر، ریشه های آن، تاثیر ایرانیان در ابداع آن و تاریخچه ای از حضور لوستر در ایران خواهیم پرداخت.

ابتدا بیایید نگاهی به واژه ی لوستر بیندازیم. لوستر lustre در واقع یک کلمه ی فرانسوی با ریشه ی ایتالیایی قدیم، lustro است، که آن نیز از واژه ی لاتین lustrum سرمنشأ گرفته است. این واژه به معنای درخشش، تابش و نور درونی است. البته در زبان انگلیسی، معادل لوستر Chandelier است.

اما از نگاه ادبی ،Chandelier از واژه ی فرانسوی “Chandelle” مشتق شده است. این به معنای “شمع نگهدار” است که در ابتدا لوستر همین طور هم بوده است.

از نگاه کنونی، اولین لوسترهای شناخته شده حدود قرن ۱۴ میلادی به وجود آمدند. این لوستر ها طراحی ساده داشتند : دو تیر چوبی که صلیبی را شکل می دادند. و البته پاشنه ای در هر انتها که شمع را نگه می داشت.

ولی با نگاه گسترده تری در دوران بیزانس لوسترهایی که دارای لامپ های روغنی بودند مورد استفاده قرار می گرفتند. این لوستر ها به نام چندشمع ( Polycandelon) شناخته می شدند. گونه ی جدیدتر چند شمع، شکل استند لامپ را به خود گرفت، و به جای آویز بودن از زنجیر، بر روی پایه قرار می گرفت. این استند ها بیشتر مربوط به قلمروی سلجوقیان بودند و به عنوان نمونه ی اولیه لوستر های اروپایی شناخته می شوند. مانند نمونه ی زیر از قرن دوازدهم و سیزدهم میلادی.

همان طور که در وبسایت والترز می بینیم، این لامپ-نگاه-دار در قرون وسطی تولید شده و در استان خراسان ایران یافته شده اند. البته که این چند شمع در سال ۱۹۴۹ به یغما رفته است. این لوستر اولیه دارای ۶ لامپ شیشه ای بوده است که توسط زنجیر به صورت عمودی آویز می شده است. این چراغ آویز از این جهت ارزشمند است که برخلاف نمونه های رایج ایستاده در آن زمان، یک چند-لامپ آویز بوده است.

البته منظور از لامپ در این وسیله، محفظه های شیشه ای نگه دارنده ی شمع یا روغن بوده است که البته اثری از آن باقی نیست. در سه وجه از این چند شمع نوشته شده است:

“العز و الاقبال و والدوله و السعاده و السلامه و البقا و العافیه لصاحبه”

موزه ی مرتوپولیتن هنر نیز در مطلبی به نام “COURT AND COSMOS: The Great Age of the Seljuqs” نمونه ی مشابهی را ارائه می دهد:

Cat. 21c یکی از معدود چندشمع های سلجوقی شناخته شده است، یک پیش الگو برای لوستر اروپایی. این نمونه بر روی سه پایه قرار می گیرد. روشنایی توسط ۳ ظرف شیشه ای کوچک قرار داده شده داخل رینگ های مدور تامین می شد. به عنوان یک چیز عادی در آن زمان، این اسباب نورپردازی مزین به نگاره ی چند جفت پرنده است که احتمالا آمیخته با معانی رفع چشم زخم است، که تاکید کننده ی اهمیت تصویر سازی صورت وار و حیوانی، و چند کارکرد بودن اشیائی است که مردم زمان سلجوقی در اطراف خودشان قرار می دادند.

این نمونه هم ظاهرا در بجنورد و در قرن ۱۲-۱۳ یافته شده است. جنس آن برنزی و ریخته گری شده، حکاکی شده، پانج شده است و توسط مس آراسته شده است. ارتفاع آن حدودا ۲۸.۵ سانتی متر،و قطر آن ۴۴ سانتی متر است که در موزه ی لیندن اشتوتگارت قرار دارد.

البته به صورت جسته و گریخته صحبت هایی در خصوص انواع و اقسام چهلچراغ (چلچراغ) در دوران باستان نیز شده است، ولی متاسفانه این موارد به صورت مستند و سازمان یافته ای بررسی نشده اند.

در خصوص دوران معاصر چندان اطلاعات ساماندهی شده ای در دسترس نیست. چیزی که واضح است، حداقل برای مدت ها صنعت لوسترسازی در ایران غیر فعال بوده است، و در دوران قاجار، کشورهای اروپایی لوسترهای شیشه ای را به عنوان هدایایی به ایران عرضه می کردند.

در یک نمونه که توسط کتاب خانه ی بریتانیا مطرح شده است، دولت بریتانیا در پاسخ به هدایای فتحعلی شاه در سال ۱۸۱۹ -که شامل جواهرات، شمشیرهای زراندود، قالیچه های زیبا، فرش ها و نقاشی ها، و اسب های عربی می شد- هدایایی را برای شاه پرشیا فرستاده است.

در این میان، Blades&Co -شیشه گران سلطنتی Ludgate Hill- لوسترهایی را برای تحویل به شاه ایران می سازد، تا کاخ تازه نوسازی شده ی گلستان در تهران را تزئین کند. این لوستر ها در سال ۱۸۲۹ به بمبئی فرستاده شدند. از آنجا که این کالا ها شکستنی بودند، به متیوز Matthews گفته شد تا ۱۸ جعبه ی حاوی آن ها را به بوشهر ببرد. از آنجا که حمل این لوسترها بر روی گاری ممکن نبود، متیوز ترتیب این را داد که بر روی دوش افراد به تهران حمل شوند. این فرآیند حدود ۵ ماه طول کشید.

شاه ایران در مقابل به متیوز نشان شیر و خورشید را هدیه می دهد و از Blades and Co با گواهی سلطنتی دربار پارس تقدیر شد.

از طرفی، گفته می شود که لوسترهای حرم امام رضا علیه السلام هم دارای قدمت زیادی می باشند. برخی از این لوسترها که اصطلاحا جام نامیده می شوند، بیشتر از ۲۶۰ سال قدمت دارند.

البته در چند دهه اخیر صنعت لوسترسازی در ایران رشد خوبی داشته است. اوایل لوسترهای ریختنی از جنس برنج رایج شدند، که با پیشرفت صنعت متالوژی، ظرافت آن ها نیز افزایش داشته است. صنعت شیشه گری البته کمی از قافله عقب مانده است، طوری که هنوز هم بسیاری از کریستال های با کیفیت، وارداتی هستند.

از طرفی در دهه اخیر نیز انواع لوستر مدرن مورد استقبال قرار گرفتند. این محصولات که برخلاف مدل های پیش بر اساس مکتب مدرنیسم ساخته می شوند، توجه ویژه تری به کارایی دارند و از طرفی از تجملات بی مورد نیز پرهیز می کنند. در این سبک معمولا توجه بیشتر معطوف به هندسه و ویژگی های طبیعت گرایانه ی زیبایی است.

در حال حاضر تولید کنندگان مطرحی در ایران به تولید مدل لوستر مدرن نیز می پردازند که کیفیتی در حد بین المللی دارند. البته همچنان علارغم استفاده از کریستال های ایرانی، نیاز کشور تامین نمی گردد و نیاز به فعالیت تخصصی تر بر روی تولید کریستال های مدرن با کیفیت نیز می باشد و این نیاز از طریق واردات برآورده می شود.

از انواع لوستر مدرن می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• لوستر مینیمال مدرن: محصولی از مینیمالیسم دهه ۱۹۶۰ میلادی. توجه بیشتری بر کاهش تجملات دارد و معمولا با تاکید بر کیفیت متریال ها و بهره مندی مناسب تر از هندسه، در کمال زیبایی کمترین ویژگی های تجمل گرایانه را تحمیل می کند.
• لوستر طبیعت گرای مدرن: که نزدیکی بیشتری به نهضت هنر نو در اروپا دارد. تاکید آن بیشتر بر استفاده از فرم های طبیعی است که به همین دلیل به زیبایی شناختی طبیعی نزدیکی کافی دارد.
• لوسترهای بدوی: از انواع آن به روستیک و روستایی می توان اشاره کرد. معمولا از متریال های کم ارزش و خاص استفاده می کند و به نوعی ساده گرایی را فریاد می کند.

البته انواعی دیگری را نیز می توان نام برد. با توجه به حضور برند های با کیفیت ایرانی، مطمئنا می توان به محصولات ایرانی اعتماد کرد.

منابع : وبسایت والترز – موزه ی متروپولیتن هنر – لوستر مدرن نیراهوم