روایتی از بندر انزلی؛ از اسم و تاریخچه بندر تا جریان سکونت مردمانش

ظاهرا اطلاعات و جزییات کاملا دقیقی در مورد تاریخ پیدایش بندر انزلی وجود نداشته تا زمانی که کتابی با عنوان تاریخ شفاهی انزلی به دست عزیز طویلی نگاشته شده است. این­ که انزلی اسم خودش را از مرداب وام گرفته است و یا بالعکس هم دقیق و مشخص نیست. اما آن چـه واضح و مبرهن است؛ شهر بندرانزلی به نوعی در کنار آب متولد شده است.

پس از گذشت سالها و طی اتفاقات طبیعی نظیر بالا و پایین رفتن‌ها آب و جریان‌های دریایی یا شاید شریان‌های سرازیری به دریا، شهر به دو نیمه نامساوی تقسیم شده که امروز شاهد آن به شکل دو بستر انزلی و غازیان هستیم. اکوسیستم شهری منحصربه‌فرد بندرانزلی به خاطر وجود هم­‌زمان مرداب انزلی، سواحل دریا، بلوار و بندر، اسکله کشتی­‌ها و تاریخی که بر دوش این شهر نشسته همواره یکی از عوامل موثر برای مهاجرت، و سکونت در این شهر بندری و به نوعی عاملی برای انتخاب و خرید ملک در بندرانزلی و اقامتی آرام در این شهر شده است.

تاریخچه غازیان و انزلی

دو پهنه جدا افتاده از رسوبات دریا که به وقت کم بودن آب از زیر آن نمایان شده‌اند و سالیانِ بعد، پل­‌‌های­ تاریخی غازیان و انزلی این دو را به هم وصل کرده‌اند. و انگار این­گونه است که پل­‌ها ستون­‌های اتکای شهرند بر نقطه ثقل دریا. بندرانزلی از دیرباز تا سال ۱۳۰۴ به همین نام خوانده می­‌شده است. اما بین سال­های ۱۳۰۴ تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷ نام آن به بندر پهلوی تغییر یافت. و مجددا پس از آن و تاکنون به نام بندرانزلی شناخته می­‌شود. در مورد وجه تسمیه «انزلی» روایات بسیاری وجود دارد.

از برادران ترکمنی به نام‌­های انزان و غازان که وارد منطقه انزلی و غازیان می‌شوند و آنجا را برای سکنی برمی­ گزینند و به نام خود می­‌خوانند، تا ریشه­‌یابی آن در زبان­‌های یونانی و عربی. عده‌­ای معتقدند ریشه انزلی از کلمه عربی «انزل» به معنای فرود آمدن است. و عده ­ای دیگر ریشه آن را در کلمه یونانی «انزلوس» و به همان معنای بندر می­‌پندارند.

به زعم مقاله‌ای که در وبسایت خانه انزلی نگاشته شده است؛ ظاهرا قابل استناد‌ترین روایات در این زمینه تعریف جهانگیر سرتیپ­ پور در کتـاب «ریشه­‌یابی واژه­‌های گیلکی» است که از «انزل» یا همان انگر به معنی «لنگر» یاد می­‌کند. یعنی انزلی را مساوی و به معنای لنگرگاه می­‌داند. به نظر می­‌رسد این واژه‌­یابی باتوجه به موقعیت انزلی بیش­تر مورد قبول می­‌نماید.

موقعیت تجاری خاص و روابط فرهنگی

بندر انزلی بزرگ­‌ترین، فعال­‌ترین و جزء مجهزترین­ بنادر شمال ایران در حاشیه دریای خزر است. این شهر تا پیش از انقلاب اسلامـی «بندر پهلوی» نامیده می‌شد. این شهر یکی از پراهمیت­‌ترین شهرهای گردشگری و از مراکز مهم اقتصادی و یکی از قطب‌های مهم ورزشی کشور است.

پیشینه تاریخی، موقعیت تجاری خاص و روابط فرهنگی بندرانزلی از قدیم الایام با کشورهای اروپایی، آن را به سکونتگاهی اعلا مبدل ساخته. آن هم با المان های مدرن شهری چه به لحاظ شهری و و چه در حیطه فرهنگی و اجتماعی. بندر انزلی به یمن ساختار ماهیتش، حتی قرارداد خواهرخواندگی با بعضی از شهرهای اروپایی را دارد.

غازیان بندر انزلی مهم‌ترین محدوده سکونت‌گاهی و  شهری شرق این بندرگاه قلمداد می‌گردد. و گفتنی‌ست که اولین لنگرگاه کشتی‌های تجاری در شمال ایران، در غازیان بوده است. بر اساس منابع موجود، غازیان و انزلی پهنه‌ای باریک بر خط ساحلی بوده‌اند. دو بخشی که بر اثر تحولات طبیعی دریا تقسیم و از هم جدا شده‌اند. و امروزه پل‌های غازیان و انزلی خط رابط این دو منطقه‌اند. مردم در آن زمان قسمت شرقی‌ را «غازیان» و قسمت غربی را «انزلی» نام‌گذاری کرده‌اند. غازیان بندر انزلی، بررسی تاریخچه محلات قدیمی و بخش های آن همواره پر اهمیت بوده و چرایی آن در ارجاعات تاریخی این منطقه ذکر شده است. واحدهای نظامی بندرانزلی از گذشته بسیار دور در غازیان مستقر می‌شده‌اند.

 تنها مسیر زمینی به رشت و تهران

باید بدانید که در آن زمان به جز کانال‌های مردابی، تنها مسیر زمینی به رشت، قزوین و تهران از غازیان ممکن بوده است. «ژنرال ماژور ونسترویل» فرمانده قشون انگلیس در سال ۱۹۱۸میلادی، در سفری که به بندرانزلی داشته از غازیان بندر انزلی این طور یاد می‌کند:

«راه ایران به اروپا از طریق بحر خزر، از گیلان عبور می‌نماید. رشت، شهر بزرگ ایالت گیلان در کنار این راه، بیست مایلی غازیان و بندرانزلی واقع گردیده است.» انزلی بواسطه داشتن گمرک و ارتباطات تجاری از دیرباز نزد تجار ایرانی و خارجی به «دروازه اروپا» شهرت پیدا کرد. انزلی از سال‌های دور نیز جز گزینه‌­های اصلی تجارت، سفر و مقصدی برای گردشگران داخلی و خارجی بوده است.

سه ویژگی مهم انزلی

سه ویژگی مهم و مرتبط بهم یعنی «تاریخ»، «طبیعت» و «فرهنگ» شهر بوده است. بافت ساختمان‌ها و خیابان‌بندی‌های زیبا، اماکن تاریخی، سواحل ماسه‌ای، مرداب و شگفتیِ‌ رویدادهایی که بر شاکله شهر گذشته و قصه‌هایی که بر جان شهر انزلی نشسته، که الحق هم فریباست. ضمن اینکه نزدیکی به پایتخت ایران از یک سو و قرابتش به کشورهای همسایه دریای کاسپین، و وجود بندرگاه نیز مزید منظور و مقصدی همیشگی برای میهمانانش بوده. حالا با توسعه منطقه آزاد تجاری اقتصادی و با توجه به موقعیت استراتژیک شهر انزلی، وضعیت جاده‌ای و منطقه‌­ای متحول شده و شرایط ویژه‌ای برای شهر رقم خورده است. این یعنی مسافت کمتر، هزینه کمتر، امنیت و سهولت بیشتر برای بهره برداری هدفمند. چه تجاری باشد و چه تفریحی.

 مرز انزلی پنجمین مرز فعال کشور است. ۷/۳ درصد از ترانزیت ورودی به کشور از همین کریدور صورت می­گیرد. لازم هست بدانید طبق گزارشات، سالانه از بندرانزلی بیش از ۴ میلیون تن کالا وارد کشور می‌شود. و بیشتر  از ۲۸۸ هزار تن سوخت و ۵۵ هزار تن کالای غیرنفتی از همین شهر انزلی وارد یا به سایر کشورها ترانزیت می‌شود.

طبق گزارشات آماری، بندرانزلی متراکم‌ترین شهر شمال کشور قلمداد می‌گردد. این شهر به طور متناوب در فصل‌هایی از سال‌های اخیر «پر باران‌ترین شهر ایران» بوده است. بیراه نیست که بخاطر همین موضوع لقب «شهر باران» را به بندرانزلی داده‌اند. و خب برای افرادی که در مناطق خشک و کم آب زندگی کرده‌اند شاید سکونت در انزلی تجربه بسیار شگفت‌انگیزی قلمداد شود.

تا چند سال پیش آلودگی هوا مهم‌ترین عامل مهاجرت جنوبی‌ها و پایتخت‌نشینان به حساب می‌آمد. اما چند وقتی است که بروز بحران آب در برخی استان‌های کشور، به‌ویژه نواحی مرزی، شهروندان آنها را نیز مجبور به مهاجرت کرده است. مرداب انزلی به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه خود از منظر میزان رطوبت و آب با هیچ­‌کدام از تالاب­‌های دیگر ایران قابل مقایسه نیست.

چندین گونه جانوری و پرنده در این مرداب سکونت دارند و هرساله پرندگان مهاجر زیادی از کشورهای همسایه به این مکان می­‌آیند. در این میان نگاه به موقعیت ویژه بندرانزلی از منظر فرصت­‌های سرمایه­‌گذاری به عنوان بزرگ­‌ترین شهر بندری حاشیه دریای خزر که سیر تاریخی پیچیده‌ای را پشت سر گذاشته، اکوسیستم بی­‌نظیر آن و بستر شهری آماده بیش از گذشته، بسیاری از افراد را به سوی این شهر سوق داده است.

منابع نگارشی این یادداشت: www.khaneanzali.com