مسجد ملک زوزن

معرفی:

مسجد زیبا و منحصر به فرد ملک زوزن با معماری به سبک اسلامی خود ، به مدت ۹۰۰ سال است که در یک دشت سوزان سرپا ایستاده است و به راحتی هرچه تمام تر می‌تواند چشمان بیننده‌ی هنردوستان و عاشقان گردشگری را به سوی خود جذب می‌کند. کاشی‌های لعابی به رنگ‌های لاجوردی و فیروزه‌ای آن زبان هر فردی را به تحسین می‌گشاید . شوربختانه امروز از این اثر فاخر چیزی جز دو ایوان جدای از هم باقی نمانده است.  پایه های اصلی ایوان ها مربعی غول آسا است و قالب آجرهای به کار رفته در این اثر تاریخی ۲۵ در ۳۵ سانتی متر است؛ این مسجد یکی از قدیمی ترین بناهای ایرانی است که در تزئین نمای خارجی آن از کاشی هایی دو رنگ بهره گرفته شده است.

مسجدملک زوزن مربوط به سدهٔ ۷ ه.ق است و در شهرستان خواف، بخش جلگه زوزن ـ روستای متروکه واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۰ بهمن ۱۳۱۸ با شمارهٔ ثبت ۳۴۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

معرفی شهر زوزن

زوزن، شهری در چهل فرسنگی نیشابور خراسان که مرکز ولایت زوزن بوده‌است. در نزدیکی این شهر، آتشکده‌ای وجود داشته‌است که بعضی علت نام‌گذاری شهر را به آن آتشکده مرتبط می‌دانند. روستای زوزن از توابع بخش جلگه زوزن در شهرستان خواف استان خراسان رضوی ایران میراث‌دار شهر زوزن قدیم است.

مسجد ملک زوزن با قامتی سربرافراشته در کویری‌ترین نقطه زمین یعنی شهرستان خواف قرار گرفته و مساحت فعلی آن بالغ بر ۱۰۰۰ مترمربع است. لیکن از نماهای جانبی متصل به دیواره‌های بیرونی مسجد که هنوز باقی مانده، پیداست که بیوتات و شبستان‌های مسجد در جهات شمال و جنوب بیش از وضعیت فعلی گسترده بوده است. مسجد ملک زوزن در ۶۶ کیلومتری جنوب غربی خواف واقع بوده و تنها بنای آجری بر جای مانده از بقایای شهر تاریخی زوزن و یادمانی ارزشمند از شکوه و عظمت این منطقه است.

این مسجد دومین مسجد تاریخ‌دار دوره خوارزمشاهیان است که به استناد کتیبه موجود در سال ۶۱۵ ه.ق و یک سال پس از آن در حال ساخت بوده است. آنچه در حال حاضر از معماری بنا باقی مانده، دو ایوان کوچک و بزرگ مقابل هم در اضلاع شرقی غربی است که هسته بنای عظیمی بوده که برخی معتقدند به عنوان مسجد-مدرسه بنیان شده و به دلیل حملات سپاهیان مغول در ۶۱۷ ه.ق کار بنای آن نیمه تمام رها شده است. این که آیا این بنای تاریخی مسجد- مدرسه بوده را شیلر با تحقیقاتی که انجام داده و بر اساس کتیبه‌ای که یافته مطرح کرده که برخی آن را رد کرده‌اند.

در شبستان غربی این مسجد، پلکانی وجود دارد که به طور مارپیچی بر حول استوانه‌ای از آجر می‌چرخیده و موذن را به گلدسته‌ها می‌رسانده است؛ پلکان زاویه راست در زلزله‌های اخیر به کلی متلاشی شده و هم اکنون قامت از هم پاشیده آن در پشت شبستان دیده می‌شود که مربوط به زمان بازدید محمدرضا خسروی بوده که در حال حاضر مرمت و احیا شده است. اما پلکان سمت چپ همچنان تا فرق بنای باقی مانده از مناره باقی است. در قسمت غربی ایوان قبری وجود دارد که گفته می‌شود متعلق به پسر ملک زوزن است. یکی از شبستان‌ها به محراب مسجد منتهی می‌شود، محرابی که به تازگی بر اثر حفاری از زیر آوار بیرون آمده است. حاشیه‌های این محراب مزین به آیاتی از قرآن است.

این مسجد یکی از قدیمی ترین بناهای ایرانی است که در تزیین نمای خارجی آن از کاشی هایی دو رنگ استفاده شده و بنا به دلایلی برخی از محققان این مسجد را متعلق به کاخ ملک زوزن می دانند؛ “قوام الدین موید الملک ابوبکر علی الزوزنی یکی از رجال نامدار دوران سلطنت خوارزمشاه است، علاء الدین محمد بن تکش که از ۵۹۶ تا ۶۱۷ هجری قمری سلطنت کرده بود هنگامی که ایالت کرمان به نام خوارزمشاه فتح شد ملک زوزن حکمران آن جا شد و چند سال بعد درگذشت، او در زوزن یک قصر باشکوه بنا کرد.

جنب مسجد ملک، موزه‌ای است که در آن بخشی از محراب مکشوفه از ضلع شمالی قبله سفال‌های مکشوفه از گمانه‌زنی حریم شهر تاریخی زوزن در سال ۱۳۸۵ به قدمت قرن ۶ تا ۷ هجری، بخشی از گچ‌بری تزیینی مکشوفه از فضای پشت محراب، آجرهای تزئینی مکشوفه از اطراف ایوان قبل، تنپوشه‌های سفالین مکشوفه از باغات داخل شهر تاریخی زوزن و کاشی‌های به دست آمده از کاووش‌های باستانی ضلع شمالی ایوان قبله، نگهداری می‌شود.

امروز از مسجد ملک زوزن جز دو ایوان از هم گسسته چیزی باقی نمانده، پایه های اصلی ایوان ها مربعی غول آسا است. ضخامت دو ایوان ۶ در۶ متر و فاصله آنها از همدیگر ۴۵ متر و ارتفاع باقی مانده آن بیش از ۱۸ متر است که در طول تاریخ به علت جنگ های داخلی و بی توجهی دولتهای وقت و حوادث طبیعی دچارتخریب شده بطوریکه کتیبه های مسجد غیر از یک کتیبه غالبا ازبین رفته اند. قالب آجرهای به کار رفته در این اثر تاریخی ۲۵ در ۳۵ سانتی متر است اما رگه های دیگری از آجر که برای شکل دادن به کتیبه ها و سایبان از آنها استفاده شده قالبی حدود نیم متر در نیم متر دارد. این بنای باشکوه منظره ای از بلندترین و عظیم ترین ایوانهای استان خراسان رضوی را به نمایش گذاشته است.

نوع معماری و ساخت مسجد ملک زوزن باعث شد که سه نظریه درباره این بنا مطرح شود: به عقیده آندره گدار این بنا مسجد بوده، وجود کتیبه هایی با آیات قرآنی که نمای ایوان غربی به آن مزین شده است (سوره مومنون) بر لزوم خضوع و خشوع مومنان هنگام نماز تاکید می نماید، این خود موید نظریه گدار است، همچنین گدار وجود محراب در ایوان غربی و اظهارات ساکنین محل را دلیل دیگری بر مسجد بودن بنا می داند. از سوی دیگر برخی محققان مثل بلر معتقد هستند که این بنا یک مدرسه است و دلیل اثبات نظریه خود را وجود کتیبه ای در ایوان غربی و مقایسه آن با متن کتیبه های چهار مدرسه در کشور سوریه می دانند، اما شهریار عدل که تحقیقات زیادی را در این بنا انجام داده است هم نظریه بلر و هم نظریه گدار را قبول دارد. او معتقد است که زوزن شهری کم جمعیت اما مردمانی دانشمند و عالم داشته، بنابر این بنایی به این بزرگی نمی تواند فقط برای نماز و مراسم مذهبی کاربرد داشته باشد. یعنی در عین حال که مکان عبادت بوده ، مکان فراگیری علم و دانش نیز بوده است. از اینرو معتقد است که بنای مذکور احتمالا مسجد- مدرسه بوده است. همچنین محقق هنرهای اسلامی از کشور ایتالیا آجرکاری مسجد ملک زوزن خواف را زیباترین آجرکاری جهان میداند و معتقد است که بقایای به جای مانده از کتیبه های آجری موجود در این مسجد و همچنین محراب زیبایی که در مجاورت مسجد ملک قرار دارد از زیباترین آثار دوره سلجوقیان است.

مسیر دسترسی

این مسجد در ۶۵ کیلومتری جنوب غرب شهر خواف، در شهر زوزن و در فاصله تقریبی ۲ کیلومتری از جاده اصلی واقع شده است.

مکانهای تاریخی نزدیک مسجد

در فاصله حدود صد متری مسجد، تپه نسبتا بزرگی به ارتفاع حدود پنجاه متر وجود دارد. این محوطه احتمالا کاخ اداری بوده است و حدود سه یا چهار طبقه داشته است. ((حمدالله مستوفی)) در ((نزهه القلوب)) از آن به عنوان ((کاخ عالی)) یاد کرده و به احتمال قوی تنها کاخ عالی دیار خراسان بوده است.

دیگر مکانهای گردشگری خواف

کوشک سلامی، مدرسه غیاثیه خرگرد، آسبادهای نشتیفان و مسجد ملک زوزن از مهم ترین آثار تاریخی و بناهای به جا مانده فرهنگی و تاریخی شهرستان خواف هستند.

ویدئوی معرفی مسجد ملک زوزن 

منابع:

۱- قامت مسجد “ملک زوزن” در غربت کویر سربرافراشت/ اثر تاریخی عهد خوارزمشاهیان روی ریل یونسکو – خبرگزاری مهر

۲- مسجد ملک زوزن خواف – تریپ یار

۳- مسجد ملک زوزن، نگین معماری تاریخی در شهرستان خواف – کجارو

۴- مسجد ملک زوزن- ویکی‌پدیا

۵-  شهر زوزن- ویکی‌پدیا