جشن دیگان (شب یلدا)
با وجود اینکه دیگان برای ما ایرانیان و بعضی از کشورهای منطقه، به ویژه برای روس ها، هنوز هم با همان نام جشن شب یلدا، جشنی کاملا زنده است و تمام مسیحیان جهان این جشن را با همان نام جشن تولد مسیح برگزار می کنند، اطلاع ما از این جشن بسیار کم است. با دیگان، به یکی از قدیمی ترین نشانه های هزاره های گمشده بر می خوریم. چراکه با احتیاط چنین می پنداریم که شب یلدا شب میلاد میترای گم شده با “پیرامون” روز میلاد مسیح هم زمان است!
واژه دی کتاب مقدس اوستا و نوشته های پهلوی از بُن مصدری “دا-” (داتن، دادن و آفریدن) داتار یا دادار (آفریننده) هم از این بُن و ریشه است. واژۀ دی را بیرونی در فهرست ماه های خوارزمی به شکل صورت دَذو نوشته است. گردیزی می نویسد.
“این ماه به نزدیک مغان ماه خدایی است و این روز را بسیار مبارک دارند…”
مشخص است که منظور گردیزی از مغان، پیروان زرتشت پاک است. اگر منظور وی واقعا مغان میترایی باشد، گزارش ابن ندیم در الفهرست نیز قابل توجه است:
“این گروه معتقد به غسل تعمید و قربانی و هدیه دادن بوده است. آنان در صومعه های خود گاو و گوسفند و خوک قربانی می کنند…”
در زمان بیرونی به دی ماه “خرما” (خورشید ماه) نیز نامیده اند که نخستین روز آن (خرم روز:اورمزد روز)، بعد از فروردین، پر آیین ترین ماه ایران باستان بود. با آگاهی به این که خرم روز، اولین روز دی ماه، بلندترین و طولانی ترین شب سال را پشت سر دارد، ارتباط این ماه با خورشید، بر پایۀ درستی استوار شده است. در این ماه خورشید از نو متولد می شود. احتمالا ایرانیان از زمانی که با گردش خورشیدی سال آشنا شدند، خرم روز دی ماه را هم یکی از روزهای خورشید نامیده باشند. به خاطر همین است که خورشید دوباره و از نو پا به رشد می گذارد و زندگی مردم روستایی وابسته به طبیعت، به نوعی تازه می شود. احتمالا تداوم آیین شب یلدا و ابدی بودن آن، باعث شده که نویسنده های اسلامی در پرداختن به آن ناگزیر نبوده اند. همچنین خود ما هم، ناچار از پرداختن به شب یلدا نمی بینیم!
با توجه به اندوخته های روستاییان و کشاورزان برای زمستان سختی که در پیش رو دارند وهمچنین برای ماه های که دیگر هیچکس نا و قدرت ستاندن چیزی از طبیعت ندارد. شاید بتواند دلیل خوردن آجیل و تنقلات را در شب یلدا روشن کند. سنجد، بادام، گردو، مغز هستۀ زردآلو، خشکبار در خانواده های فقیر، دست کم بریانی گندم(گندم بوداده)، عدس پخته و باقالای پخته از تنقلات شب یلدا میباشد.
قصه ای که بیرونی درمورد جشن یلدا و آیین خرم روز نوشته است، هر دلیلی که داشته باشد، جالب توجه است: در این روز پادشاه از تخت خویش به زیر می آمده و با برزگران هم نشینی می کرده و با آنها سر یک سفره غذا می خورده است. به خرم روز، نود روز نیز می گفتند، چرا که از این روز درست نَوَد روز به عید نوروز شباهت بسیار دارد.
دیگر جشن های دیگان
۱۴ام دی، جشن گوش روز یا سیر روز،، پانزدهم دی، جشن درامزینان و گاگیل، بیست و دوم دی، جشن با روز و سی ام دی جشن نیران از دیگر جشن های دی ماه اند.
دیگر این که سالروز درگذشت زرتشت پاک به روایتی خود روزِ اردیبهشت است و به روایتی دیگر خور روزِ دی ماه.
