گفتاری درباره اصطلاح پهلوی

پهلوی منسوب به پهلو است و این واژه از صورت ایرانی باستان پرثوه آمده است که در اصل به سرزمین پارت اطلاق میشد و منسوب به آن در زبان فارسی میانه پهلویگ و پهلوانیگ است. فارسی یا پارسی منسوب به پارس مشتق از صورت ایرانی باستان پارسه میباشد که نام سرزمین فارس است و منسوب به آن در زبان فارسی میانه پارسیگ است. در سنگ نوشته های پارسی باستان این زبان پارسه و در متنهای فارسی میانه پارسیگ نام دارد که هر دو معادل (پارسی – فارسی) است. بنابراین از نظر اشتقاق، پهلوی در اصل به معنی “زبان پارتی” است و نه فارسی ولی از دیر زمان نوشته های زردشتیان را که به فارسی میانه است پهلوی (به عربی فهلوی) نامیده اند. زمان این نامگذاری کی و علت آن چیست؟

قدیم ترین مأخذی که در آن زبان فارسی میانه پهلوی (فهلوی) نامیده شده، روایت جاحظ در قرن سوم است. بنابراین چنین مینماید که اطلاق پهلوی (فهلوی) به فارسی میانه ( زبان متنهای زردشتی که به زبان متداول دوران ساسانی نوشته شده) از قرن سوم هجری است و همانگونه که پیش از این ذکر شد در متون اصلی، دو اصطلاح پهلویگ و پارسیگ هر یک به جای خود به کار می رفتند.اما در سده های نخستین دوران اسلامی اصطلاح “فارسی” را برای فارسی نو که از فارسی میانه متحول شده بود به کار می بردند، در نتیجه اطلاق آن به فارسی میانه یعنی فارسی متداول زمان ساسانی موجب ابهام میشد.

از این رو، این زبان را در تقابل با فارسی نو ، “پهلوی” نامیدند که از میان زبانهای ایرانی ،میانه پس از فارسی میانه، از همه معروفتر بود و در این زمان “پارتی” (= پهلوانیگ پهلویگ) دیگر زبان زنده ای نبود تا موجب ابهام گردد. بنابراین، در دوره ساسانی پهلوانیگ / پهلویگ” (= پهلوی، پارتی) در تقابل با “پارسیگ” ( = فارسی میانه ) و در دوران اسلامی “پهلوی” (= فارسی میانه) در تقابل با فارسی (فارسی نو) قرار دارد.دانشمندان کنونی معمولا پهلوی را برای زبان فارسی میانه زردشتی و فارسی میانه یا فارسی میانه مانوی یا فارسی میانه تورفانی را برای نوشته های مانویان به فارسی میانه به کار میبرند گرچه گاهی نیز اصطلاح فارسی میانه زردشتی در مورد متنهای زردشتی به فارسی میانه به کار میرود.