مسجد شاه اصفهان
معرفی
هر چقدر از جاذبه‌های گردشگری استان اصفهان بگوییم ، کم گفته ایم! این بار شما را دعوت به آشنایی با یکی از منحصر به فرد ترین اماکن مذهبی در ایران می‌کنیم. مسجد شاه اصفهان یا مسجد امام اصفهان یکی از با ارزش ترین و پربازدید ترین اماکن گردشگری مذهبی است که در استان اصفهان قرار گرفته که حتی گردشگران خارجی را نیز به سوی خود جلب می‌کند. با این مقاله از مجله گردشگری تاریخ ما همراه باشید تا چیزهای بیشتری در مورد مسجد شاه اصفهان بدانید.
مسجدشاه که به نام‌های مسجد سلطانی، مسجد جامع عباسی و از پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران به مسجد امام نیز شهرت دارد، مهم‌ترین مسجد تاریخی اصفهان و یکی از مساجد میدان نقش جهان است که در طی دوران صفوی ساخته شد و از بناهای مهم معماری اسلامی ایران به‌شمار می‌رود. این بنا شاهکاری جاویدان از معماری، کاشی‌کاری و نجاری در قرن یازدهم هجری است. مسجدِشاه در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۰۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. آن همراه با میدان نقش جهان، به عنوان یکی از میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌است.
این مسجد که در ضلع جنوبی میدان نقش جهان قرار دارد در سال ۱۰۲۰ هجری به فرمان شاه عباس بزرگ، در بیست و چهارمین سال سلطنت وی شروع شده و تزئینات و الحاقات آن در دوره جانشینان او به اتمام رسید. شاه عباس مسجد را برای شادی روح جدش، شاه طهماسب بنا نمود.
معمار مسجد شاه اصفهان
معمار مهندس آن استاد علی‌اکبر اصفهانی و ناظر ساختمان محب‌علی بیک الله بوده‌اند؛ و خوشنویسانی چون علیرضا عباسی، عبدالباقی تبریزی، محمد رضا امامی، محمد صالح امامی در آن کتیبه نگاری کرده‌اند.
در کتب تاریخی مشهور عهد صفویه مانند «عالم آرای عباسی» و «وقایع السنین و الاعوام» همه جا از این مسجد به نام «مسجد جامع عباسی» و «مسجد جامع جدید عباسی» یاد شده است. کتیبه سردر مسجد به خط ثلث «علیرضا عباسی» و مورخ به سال ۱۰۲۵ حاکی از آن است که شاه عباس این مسجد را، که در کتیبه مسجد جامع نامیده شده، از مال خالص خود بنا کرده و ثواب آن را به روح جد اعظم خود- شاه طهماسب- اهداء کرده است.
تحلیل مسجد امام اصفهان
تمام مسجد دارای تناسبی شاهانه بوده و بر شالوده‌ای وسیع بنا گردیده‌است. قوس نیم گنبد سردر خارجی در میدان ۲۷ متر بلندی دارد و بلندی مناره‌ها در حدود ۳۳ متر است. مناره‌های بالای شبستان از آن هم بلندتر است، در حالی که گنبد روی آن بلندتر از همه قرار واقع گردیده‌است. جلوخان، که خود تقریباً ساختمانی است، حالتی دعوت‌کننده دارد که جمعیّت بیرو ن را به پناه، امنیّت و تجدید قوا در مسجد فرا می‌خواند.
از دیگر تدابیر معماران و طراحان بنای مسجد، رابطه آن با میدان است. ناهماهنگی محورهای میدان با دو مسجد واقع در دو ضلع آن (امام و شیخ لطف‌الله) چند تن از محققان را به تعمق واداشته است. ظاهراً برنامه‌ریزی و نخستین مرحله اجرای طرح میدان در ۹۹۹ یا ۱۰۰۰ق، یعنی حدود ۲۰ سال پیش از شروع ساختمان مسجد امام بوده است.ظاهرا میدان در این مرحله صرفاً برای «چوگان بازی و اسب تازی» مسطح شده بوده و از این‌رو، نیازی به برابری محور آن با قبله نداشت.مرحله دوم احداث میدان مربوط به سالهای ۱۰۱۱ و ۱۰۱۲ق/۱۶۰۲ و ۱۶۰۳م است که شامل بنای سر در قیصریه (بازارخان) و بازارهای اطراف میدان و مسجد شیخ لطف الله و عمارت دو طبقه‌ای در جهت غربی میدان بود که بعداً به ساختمان ۵ طبقه عالی قاپو تغییر یافت. بر این اساس تصمیم به بنای دو مسجد در این میدان مدتی پس از طرح و نخستین اجرای آن گرفته شده است و در نتیجه، محورهای داخلی مساجد با محور میدان برابری نمی‌کند.
انعکاس صدا در مسجد شاه اصفهان
یکی از ویژگی‌های خاص این مسجد گنبد آن است. این گنبد در حدود ۴۰۰ سال پیش به گونه‌ای طراحی شده که در زیر و نزدیک به مرکز آن، حتی کمترین صدا با وضوح و شدت بالا انعکاس می‌یابد. این وِیژگی گنبد مسجد در گذشته به دلیل عدم وجود دستگاه‌های صوتی و … برای اذان گفتن و سخنرانی‌ها بسیار مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این ویژگی منحصر به فرد بوده و در دیگر آثار باستانی ایران به چشم نمی‌خورد؛ که نشان دهنده دانش بالای سازندگان و معماران این گنبد از مسائل فیزیکی و ریاضی مربوط به پژواک صوت دارد.
مسجد امام اصفهان از دو شبستان قرینه در اضلاع شرقی و غربی صحن تشکیل شده است.
یکی از این شبستان ها (شبستان شرقی) بزرگتر اما ساده و بی‌تزیین است و دیگری (شبستان غربی) کوچکتر است اما تزییناتی با کاشی های خشت هفت رنگ دارد و محراب آن نیز از زیباترین محراب های مساجد اصفهان است.
در دو زاویه جنوب غربی و جنوب شرقی دو مدرسه به طور قرینه قرار دارد که مدرسه زاویه جنوب شرقی را که حجره‌هایی نیز برای سکونت طلاب دارد، مدرسه ناصری و مدرسه زاویه جنوب غربی را سلیمانیه می‌نامند.
نمای حیاط به دالان‌ها، طاقچه‌ها، توده‌های مقرنس‌های روشن و نوارهای درازی از کتیبه های سفید درخشان آراسته است و سراسر آن از کاشی‌های معرق الوان پوشیده شده که مایه‌های آبی بر بالای پوشش زیرین مرمر با مایه‌های طلایی مستولی است.
دوقابی که در دو طرف مدخل واقع شده طرح سجاده را دارد که نمازگزار بر آن نماز می خواند. در فاصله ای بیشتر حجم جالب توجه این نما، که گاه بر اثر رنگ آبی درخشانش حالتی تقریبا اثیری پیدا می‌کند، کاملا بر میدان مسلط است.
تزیینات عمده این مسجد از کاشی های خشت هفت رنگ است. در مدرسه جنوب غربی مسجد، قطعه سنگ ساده‌ای به شکل شاخص در محل معینی تعبیه شده است که ظهر حقیقی اصفهان را در چهار فصل سال نشان می‌دهد و محاسبه آن را شیخ بهائی دانشمند، فقیه و ریاضیدان معروف عهد شاه عباس انجام داده است.
در مساجد جهان اسلام برای حفظ پاکی کف حیاط مسجد، همیشه سرویس بهداشتی را در بیرون از محوطه می‌ساختند. این مورد در مسجدهای جامع که با انبوه نمازگزاران مواجه بودند بیشتر مراعات می‌شده است. در مسجد امام هم برای نخستین بار سرویس بهداشتی در گوشه‌ای از بنای مسجد پیش‌بینی شد که افراد از سرویس بهداشتی، پس از یک هشتی و گذر از یک دالان طولانی، به مسجد قدم می‌گذاشتند. نکته اینجاست که معماران توجه کردند که هوای اصفهان گرم و خشک است. با توجه به این مزیت، فاصله میان سرویس بهداشتی و حیاط اصلی را به اندازه‌ای در نظر گرفتند که تا رسیدن افراد به حیاط کف کفش‌های‌شان خشک شده باشد و حیاط مسجد آلوده یا نجس نشود اما درعوض سرویس بهداشتی در داخل مجموعه و نزدیک به مسجد باشد.
مسجد پس از زلزله
در پی زلزله ۲۳ ربیع‌الا¸خر ۱۲۶۰ق/۱۲ مه ۱۸۴۴م، مناره‌های ایوان جنوبی از بدنه جدا شد و در خود ایوان نیز شکاف‌های عمیق پدید آمد. سبب این ویرانی‌ها در حقیقت زلزله نبود، بلکه علت واقعی آن ضعف زیرسازی و فشار مناره‌ها و طاق ایوان و در نتیجه نشست بنا، ناشی از شتاب در کار ساختمان مسجد بود و زلزله آن را آشکار ساخت. در ۱۲۶۱ق به فرمان محمدشاه قاجار بدون آنکه هیچ‌گونه تعمیر اساسی صورت گیرد، تنها کاشی‌های فرو ریخته را تعویض، و کتیبه‌ای حاکی از تعمیر مسجد به نام او بر پیشانی ایوان نصب کردند. در بهار ۱۳۱۰ش/۱۹۳۲م، کاشی‌های نصب شده در ۱۲۶۱ق فرو ریخت و شکاف‌های پوشانده شده با گستردگی بیشتر نمودار شد و بنا در خطر فروپاشی قرار گرفت. کار مرمت ایوان و مهار کردن مناره‌ها با کلاف‌های آهنی و متصل ساختن آن‌ها به‌یکدیگر در ۱۳۱۶ش به‌دست استادحسین معارفی، معمار ابنیه تاریخی اصفهان، انجام پذیرفت. در سالهای بعد نیز مرمت‌های اساسی در دیگر بخش‌های مسجد از جمله در ایوان‌های شرقی و غربی، سر در و جلوخان و هشتی ورودی، مدرسه‌ها و… صورت گرفت.
آدرس مسجد امام اصفهان
آدرس: اصفهان، ضلع جنوب میدان نقش جهان
ویدئوی معرفی مسجد شاه اصفهان
سایر منابع
مسجد شاه (اصفهان) – ویکی پدیا
معرفی مسجد امام اصفهان – بیتوته
مسجد امام (اصفهان) – ویکی شیعه
