کند و کاو تهران در کوچه پس کوچه های تاریخ
نام تهران برای اولین مرتبه در یکی از نوشته‌های تئودوسیوس یونانی در حدود اواخر قرن دوم قبل از میلاد به عنوان یکی از توابع ری آورده شده است.
با این وجود قدیمی‌ترین سند فارسی موجود در مورد نام تهران بیانگر این است که تهران پیش از سده سوم هجری قمری وجود داشته است، چرا که نویسنده‌ای به اسم «ابوسعد سمعانی» در کتاب خویش از فردی به‌نام «ابوعبدلله محمد ابن حامد تهرانی رازی» نام می‌برد که از اهالی تهران ری بوده و در سال ۲۶۱ هجری قمری برابر ۸۷۴ میلادی فوت کرده است.
«ابوالقاسم محمد بن حوقل» به سال ۳۳۱ هجری قمری در توصیف شهر تهران نوشته است: «تهران در شمال شهرری واقع شده و دارای باغ‌های فراوانی است و میوه آن بسیار متنوع است.» «نجم‌الدین ابوبکر محمد بن علی بن سلیمان راوندی» در کتاب معروفش به نام «راحه‌الصدور» در سال ۵۹۹ هجری قمری روایت کرده است که مادر سلطان ارسلان سلجوقی که سال ۵۶۱ هجری قمری از ری قصد عزیمت به نخجوان را داشته نزدیک تهران اتراق می‌کند و در همان ایام خود سلطان در دولاب ـ ناحیه‌ای در جنوب خاوری تهران‌ـ اقامت داشته است.
«ابواسحاق استخری» در کتاب المسالک و الممالک به سال۳۴۰ هجری قمری در باره تهران به تفصیل سخن گفته است و ابن بلخی در کتاب خودش به نام فارسنامه که حدود سال‌های۵۰۰ هجری قمری نوشته است از آثار تهران تعریف کرده است.
آب گوارا و شکارگاه‌ها
در زمان پادشاهان صفوی کم‌کم تهران شهرت پیدا کرد و آبادی و رونق این شهر به‌ویژه در دوره سلطنت شاه طهماسب اول آغاز شد. شاه طهماسب اول، به علت وجود آب‌های گوارا و باغ‌های فراوان و شکارگاه‌های مناسب اطراف شهر، تهران را دوست داشت و به مرور در این محل به سکونت‌های تقریباً طولانی پرداخت، به حدی که دستور داد دور شهر را برج و باروی مقاوم و بناهای تازه و کاروانسراهایی در داخل آن بنا کنند.
ساخت محله‌ها و اماکن
شاه عباس اول هم تا چند وقت به پیروی از شاه طهماسب به آبادانی تهران همت گماشت و دستور داد باغ بزرگی به نام چهار باغ در تهران بسازند و ساختمانی برای سکونت موقتی خاندان سلطنتی بنا کنند. سال ۱۲۰۰ هجری قمری تهران برای نخستین بار توسط آغامحمدخان قاجار به‌عنوان پایتخت انتخاب شد. در زمان آغامحمدخان قاجار تنها به ساختن عمارت تخت مرمر اکتفا شد، اما در دوره فتحعلی‌شاه محله‌های جدید و ساختمان‌های تازه‌ای در تهران ساخته شد که از آن جمله بنای مسجد سید عزیزالله، مدرسه مروی، قصر قاجار، نگارستان و لاله‌زار را می‌توان نام برد.
در زمان محمد شاه محله‌ای به‌نام عباس‌آباد در جنوب بازار و یک باغ و ساختمان بزرگ‌تر نیز به نام عباس‌آباد در شمال تهران (عباس‌آباد کنونی) و محله دیگری به نام محمدیه ساخته شد و آب رودخانه کرج را به وسیله نهری به تهران منتقل کردند. علاوه بر اینها ساخت باغ داودیه (محله فعلی داودیه) و بخشی از بنای مسجد جمعه و بازار بین‌الحرمین از جمله آثار زمان محمد شاه است. در زمان سلطنت ناصرالدین شاه به همت امیرکبیر تأسیساتی مثل مدرسه دارالفنون، بازار امیر، بازار کفاش‌ها و سرای امیر پدید آمد. در سال ۱۲۷۵هجری قمری برای نخستین بار برای تهران نقشه تهیه شد.
نام تهران از کجا آمده؟
در باره ریشه‌شناسی نام تهران اختلاف نظر زیادی وجود دارد. عده‌ای از پژوهشگران «ران» را پسوندی به معنای دامنه گرفته‌اند و شمیران و تهران را بالادست و پایین‌دست خوانده‌اند. برخی دیگر تهران را تغییر شکل یافته «تهرام» به معنای منطقه گرمسیر دانسته‌اند، در مقابل شمیرام یا شمیران که منطقه سردسیر است. البته با توجه به توسعه تهران در سال‌های متمادی پس از شهرری مشهور، و اینکه تهران محلی بوده است نزدیک به ری و در «ته» یا آخر آن، ممکن است واژه تهران تغییر یافته عبارت «ته ری ان» باشد. (یعنی محلی که در ته ری قرار دارد) و الف و نون مرسوم در نام بسیاری از شهرهای ایران کم‌کم به این نام هم چسبیده و به مرور اصلاح شده و به‌صورت «تهران» در آمده است.
