تاثیرات معماری ساسانی در مسجد جامع عتیق اصفهان

عظمت و شکوه معماری عصر سلجوقی در یکی از بزرگترین، زیباترین و باشکوه ترین مساجد جهان یعنی مسجد جامع اصفهان کاملاً مشهود است. این مسجد در عهد سلجوقی و به دستور ملکشاه در محل قدیمی ساخته شد که در دوره های بعد بارها تغییراتی در آن ایجاد شد و مسجد توسعه یافت از آثار مسجد قدیمی ساخته شد که در دوره های بعد بارها تغییراتی در آن ایجاد شد و مسجد توسعه یافت. از آثار مسجد قدیمی چیزی باقی نمانده ولی طبق نوشته برخی جهانگردان چون ابن حوقل و ناصر خسرو، مسجد قدیمی بسیار ساده و دارای صحنی بزرگ با رواقهای متعدد بوده است.

شاخصه ها

این مسجد در مجموع بر طبق سنت های ساسانی ساخته شده است که وضعیت کلی چهار طاقی ها گنبددار ساسانی را به خاطر می آورد زیرا:

۱ – مصالح آن آجر و گچ است و گچبری هم در آن دیده میشود و این مصالح در بناهای ساسانی چون طاق کسری کاخ سروستان و کاخ دامغان به کار رفته است.

۲.دیگر این که پلان آن مربع است و به ستون هایی که با قوس های جناغی به هم متصل است، محدود میشود و این وضعیت در چهار طاقی های ساسانی از جمله چهار طاق نیزار و ایزدخواست دیده میشود.

۳.پلان مربع تالار مسجد جمعه ی اصفهان با کمک گوشواره ها به پایه ی مدور گنبد تبدیل گردیده است. این عنصر برای تسهیل تعبیهی گنبد مدور در روی پلان مربع تالارهای دوره ی ساسانی و شاید اشکانی به کار رفته است از جمله تالارهای مربع کاخ فیروز آباد کاخ سروستان چهار طاق نیزار و … وجود دارد.

۴- سقف این تالار عبارت از یک گنبد است که در روی پایه ی مدور قرار دارد این نوع سقف در همه ی چهار طاقی های دوره ی ساسانی به کار رفته است. کارهای بنیادین که در زمینه های معماری و تزیین بنا در این دوره و نیز مسجد جامع انجام شده، تأثیر گنبد آجرکاری و تزیینات مؤثر از عصر ساسانی را که در آن نمایان است، نشان می دهد.

گنبدی در پشت ایوان جنوبی معروف به صفه صاحب احداث شد. این گنبد در زمان ملکشاه سلجوقی و به دستور وزیر او خواجه نظام الملک ساخته شده و امروزه به گنبد خواجه نظام الملک معروف است ابتدا بنای گنبد دار از چهار طرف باز بوده و لیکن بعدها به بنای کلی مسجد پیوست.گنبد دیگری در پشت ایوان شمالی معروف به صفه درویش و در منتهی الیه شمالی مسجد ساخته شده است این گنبد در سال ۴۸۱ ه.ق به اتمام رسید چون وزیر دیگر سلجوقیان به نام تاج الملک آن را ساخته بود به گنبد تاج الملک یا گنبد خاکی معروف گشت.

یکی از ویژگی های مسجد جامع اصفهان وجود یک ردیف از نیم گنبدی ها طاق نما به شکل طاق های خیاطی سبک ایرانی است که در آن دیده میشود.

تفاوت ها و شباهت ها

تفاوت میان گنبدهای ساسانی با مسجد جامع در آن است که نیم رخ گنبد تالار مسجد جامع اصفهان جناغی و نیم رخ گنبدهای ساسانی مثلاً در کاخ سروستان بیضوی است. مسجد جامع که منطقه ی گسترده ای به وسعت تقریبی ۲۲ هزار متر مربع را فرا گرفته مجموعه ای است از معماری موزون ایران اسلامی که سهم بزرگ را از آثار سلجوقیان در بردارد این مسجد دارای ورودی های متعددی است که هر یک ارتباط فضای مسجد را با بخشهایی از بافت پیرامون آن برقرار میکند زمان ساخت ورودی های متفاوت و هر یک در مقطعی از تاریخ و در رابطه با تحولات ساختمانی داخل و خارج بنا پدید آمده اند.

در مجموع درباره ی تأثیر پذیری هنر معماری مسجد جامع اصفهان از معماری عصر باستان می توان اظهار داشت که مسجد جامع اصفهان نیز بنایی مذهبی از دوره ی ساسانی بوده و در بررسی های باستان شناسی نشانه های دوره اشکانی نیز در آن دیده شده است.

در این مسجد ممکن است آثار یک آتشگاه یا هر اثر معماری مذهبی دیگری بنا وجود داشته باشد ولی با قاطعیت میتوان گفت زمینی مقدس جایگاهی برای نیایش ذات خداوند بوده است.مسجد جامع اصفهان در عصر منصور عباسی به وجود آمد آن هم ظاهراً در جای یک آتشکده ی قدیم اما تغییرات متوالی و مستمری که پادشاهان ایران از ملکشاه سلجوقی تا شاه طهماسب اول و شاه عباس اول در آن به وجود آوردند. به تدریج این بنای کهن را به شکل مسجد ایرانی در آورد در حال حاضر نظر کلی بر این است در حال حاضر نظر کلی بر این است که نخستین بنای اسلامی در این محل به عصر خلافت منصور و دوره ی خلفای عباسی بین سال های ۱۴۳ تا ۱۵۲ ه.ق مربوط میشود.