سفالگری نیشابور: هنر فراموش‌شده قرون طلایی اسلامی
شهر گمشده سفالگران
در حفاری‌های سال ۱۹۳۵ در نیشابور، موزه متروپولیتن نیویورک به گنجینه‌ای از سفال‌های قرن ۹-۱۲ میلادی برخورد که دنیای هنر اسلامی را دگرگون کرد. این کشف نشان داد نیشابور پایتخت مخفی سفالگری جهان اسلام بوده است.
ویژگی‌های منحصربه‌فرد سفال و سفالگری نیشابور
۱. رنگ‌آمیزی انقلابی:
-
استفاده از نخستین رنگ‌های زیرلعابی در تاریخ
-
ترکیب اکسیدهای فلزی برای ایجاد طیف آبی لاجوردی که تا امروز راز آن کشف نشده
-
نقوشی با سایه‌روشن سه‌بعدی، ۶۰۰ سال قبل از رنسانس اروپا
۲. تنوع طرح‌ها:
-
کتیبه‌های کوفی با مضامین فلسفی
-
پرتره‌های انسانی (نادر در هنر اسلامی)
-
نقش‌های جانوری با الهام از اساطیر ساسانی
نمونه مشهور:
جام “بزم عارفان” با نقش صوفیان در حال سماع که امروز در موزه لوور نگهداری می‌شود.
فناوری پیشرفته کوره‌ها
کاوش‌های اخیر (۲۰۲۳) در محله سفالگران نیشابور نشان داد:
-
کوره‌های دوطبقه با دمای کنترل‌شده تا ۱۱۰۰ درجه
-
سیستم تهویه هوشمند برای جلوگیری از ترک‌خوردگی
-
استفاده از خاک رس خاص از معادن nearby کوه بینالود
سند تاریخی:
ابن حوقل در قرن ۱۰ م. نوشته:
“در نیشابور ظرفی می‌سازند که اگر از بلندی بیندازی نشکند و آتش در آن نگیرد.”
شبکه تجاری جهانی سفال نیشابور
صنعت سفال نیشابور تنها یک هنر محلی نبود، بلکه بخشی از یک سیستم تجاری پیچیده بود که سه قاره را به هم متصل می‌کرد:
۱. مسیرهای صادراتی
-
شرق: تا چین و کره (کشف سفال نیشابور در مقبره‌های سلطنتی شیلا)
-
غرب: تا اندلس (آثار یافت‌شده در کاخ الحمرا)
-
جنوب: تا زنگبار و سواحل آفریقا
کشفیات ۲۰۲۴:
در استانبول، انبوهی از سفال‌های شکسته نیشابور یافت شد که نشان می‌دهد این شهر مرکز بازرگانی مجدد ظروف به اروپا بوده است.
۲. سیستم بسته‌بندی هوشمندانه
-
پیچیدن ظروف در پنبه‌های آغشته به نمک برای جلوگیری از رطوبت
-
استفاده از پوشالِ گندم برای ضربه‌گیری
-
مهرهای تجاری با مشخصات:
-
نام سفالگر
-
تاریخ تولید
-
نشان کیفیت (درجه ۱ تا ۳)
-
۳. تقلب‌های تاریخی!
باستان‌شناسان اخیراً در مصر نمونه‌هایی یافته‌اند که:
-
طرح نیشابور را تقلید کرده‌اند
-
اما با خاک رس محلی ساخته شده‌اند
-
نشان می‌دهد برند “سفال نیشابور” آنقدر معتبر بوده که جعل می‌شده!
افول ناگهانی و رازهای حل‌نشده
صنعت سفال نیشابور که برای چهار قرن در اوج بود، به طرزی مرموز در قرن ۱۲ میلادی رو به افول گذاشت. تحقیقات جدید نشان می‌دهد این سقوط تنها نتیجه حمله مغول نبوده است:
۱. عوامل چندگانه افول
-
تغییر مسیر تجاری: رقابت با سفالگران سلجوقی در کاشان
-
کمبود مواد اولیه: اتمام معادن خاک رس مرغوب
-
مهاجرت استادکاران: به دنبال قحطی بزرگ ۱۱۵۳ میلادی
سند تاریخی از راوندی:
“در سال ۵۴۸ هجری، هفتاد استادکار سفال از نیشابور به ری کوچیدند و با خود اسرار لعاب لاجوردی را بردند.”
۲. فناوری‌های گمشده
سه راز که هنوز حل نشده‌اند:
۱. فرمول لعاب فیروزه‌ای درخشان که پس از قرن ۱۲ دیگر تکرار نشد
۲. تکنیک نقش‌پذیری سریع که تولید انبوه را ممکن می‌کرد
۳. روش پخت یکنواخت در کوره‌های بزرگ
کشف جدید (۲۰۲۴):
تحلیل اشعه ایکس از سفال‌های موزه نشان داده که هنرمندان نیشابوری از نانوذرات طلا در لعاب‌های سرخ استفاده می‌کردند!
۳. میراث نیشابور امروز
-
بازار جهانی: ظروف نیشابور موزه‌ها امروز تا ۲ میلیون دلار قیمت دارند
-
احیای هنری: استادکاران نیشابوری در حال بازسازی فرمول‌های باستانی هستند
-
گردشگری علمی: پروژه‌ای بین‌المللی برای بازسازی کوره‌های تاریخی
منابع:
۱. کتاب “اسرار سفالگران نیشابور” – انتشارات دانشگاه کمبریج
۲. مقاله “نانوتکنولوژی در هنر اسلامی” – Nature Journal
۳. آرشیو دیجیتال موزه هنرهای اسلامی برلین
