راه نجات در گیتا در هندوئیسم

نویسنده : مصطفی فرهودی از آن جا که این مقاله متناسب با فضاى فکرى آیین هندو نوشته شده است، براى فهم بهتر مطالب، نخست به طور گذرا به معرفى گیتا، عوامل معقولیت، ویژگى و سبک نگارش گیتا و اهداف آن و همچنین توضیح مفاهیمى چون درمه مى پردازیم.

آیین هندو مشتمل بر آیین هاى محلى و سنت هایى اعتقادى و عبادى است، امّا نه به گونه اى که چون دینى آسمانى، داراى پیامبرى مشخص و آیین عبادى واحدى باشد. به همین سبب نمى توان از این آیین تعریفى دقیق و کامل به دست داد; تنها مى توان گفت: آیین هندو برآیندِ اندیشه هاى گوناگونى است که رهروان هندى را ارضا مى کند. لایه هاى درونى این آیین همانند آیین هاى دیگر، بسیار متفاوت تر و پرمغزتر از ظاهر آن است; گرچه در طول سالیان، دستخوش آشفتگى ها و گرایش هایى چون گوشه گیرى و بت پرستى نیز شده است. در میان آیین ها و مسلک هاى گوناگون جهان، آیین هندو مانند انبان بازرگان شرقىِ دوره گردى، انباشته از اشیاى بسیار زیباى نفیس و عتیقه است.

همین ویژگى سبب شده است که این آیین، احساسات دینى و عواطف مذهبى را تا حدى دارا باشد. آنچه در این آیین از اهمیتى ویژه برخوردار است، سنه تنه درمه^[۲] این یک قانون جهانى است و همه ایجاد و ابقا و افناى جهان و جهانیان مطابق این قانون است.

معرفى گیتا

گستردگى آیین و سنن عبادى هندوئیسم، موجب پدید آمدن متون فراوانى گشته است. از آن جمله مى توان گیتا^[۴] است. گیتا در قالب هجده بخش و هفتصد شعر تنظیم گردیده است.

این اثر که ترکیبى از آموزه هاى فلسفى سانکیه،^[۷] است، تأثیر فراوانى بر زندگى مذهبى هندیان نهاده است. گیتا نیرویى هدایت کننده و الهام بخش براى مردمان آن سرزمین بوده است، به گونه اى که هیچ کتابى تا این حد بر آنان تأثیر ننهاده بود.

گیتا در زمره نوشته هاى سمرتى^[۱۰]مى گوید:

اگر تأثیرى که نوشته هاى مقدس در ذهن مردمان دارد، بتواند میزان و معیار اهمیت آن به شمار آید، باید اذعان و اعتراف کرد که کتاب بهگوت گیتا (ترانه مقدس الهى) بیش از هر اثر دیگر در اندیشه هندوان جایگزین شده و تأثیر گذاشته است.^[۱۱]

سبک نگارش این اثر حماسى است و موضوع آن درباره نبردى است که بین دو قوم پاندوها و کوروها حوالى شهر دهلى کنونى درگرفته بود.

محور اصلى گیتا را گفتوگوى کریشنه و اَرجونه^[۱۳] نماد خداوند یا تجسم ویشنو است که با دو طرف درگیر پاندوان و کوروها به طور مساوى بستگى و خویشاوندى داشت و هردو او را به کمک فراخواندند. کریشنه با تمام افراد و نیروهایش حاضر شد و به دو طرف اختیار داد که یکى از دو طرف را برگزیند، یعنى یا خود او را برگزینند که در این صورت از لشکر او محروم اند و یا لشکر و نیروهاى او را بر کریشنه ترجیح دهند که در نتیجه از عنایت وى محروم اند. آرجونه گفت: من تو را مى خواهم و نیازى به افراد و نیروهایت ندارم. کوروها نیز لشکر کریشنه را انتخاب کردند. کوروها در این جا نماد نگرش عاجل دانى و مادى اند و آرجونه که از پاندوان است نماد نگرش معنوى و اخلاص محض به ویشنو است. انسانى که به این مقام مى رسد، از کمک و عنایت ویشنو برخوردار مى گردد.

کتاب تصویرى رمزى و تمثیلى از مسائل معنوى ارائه مى دهد و مطالب آن نمایشگرِ دغدغه هاى انسانى است که در تکاپوى نجات و حقیقت است. به نظر مى رسد که نویسنده جنگ را بهانه اى براى عرضه اندیشه هاى خود قرار داده است، همان گونه که شاعران و عارفان ایران زمین، افسانه سیمرغ و داستان لیلى و مجنون و قصه خسرو و شیرین و حکایت یوسف و زلیخا را دستاویزى براى بیان افکار و اندیشه هاى خود قرار داده اند. گیتا نگرشى ژرف از هستى و دنیا در عرفان هندى ارائه مى دهد که عبارت از عشق و عمل خالصانه است. این کتاب منبعى موثق و مرجعى اصیل براى شناخت آرا و افکار هندى به شمار مى آید. دانشمندان ادیان درباره اهداف گیتا سخنانى دارند که در این جا چکیده آن را ذکر مى کنیم:

زنر^[۱۵]رادا  کریشنان معتقد است که گیتا اهداف متنوعى دارد. او سه هدف عمده را برمى شمرد: ۱) دست یابى به وجود اعلا; ۲) رسیدن انسان به مقامى که همه عالم را در خدا ببیند; ۳) رستگارى و نجات.

همان گونه که ذکر شد، گیتا از دیرزمان نزد هندوان مقبولیتى خاص داشت. دلایل و عوامل این مقبولیت را مى توان این گونه بیان کرد:

الف) گیتا سخنى بس دلکش درباره حقیقت عالم دارد و شاید بتوان دلیل بقاى این متن و دیگر متون دینى ــ حتى غیر آسمانى ــ را در این دانست که این متون دائماً یادآور آن حقیقت نهایى اند و انسان را به سوى آن سوق مى دهند و چراغ راه هدایت آدمى در این دنیاى آشفته هستند.

ب) آریاییان نگرشى ساده و ابتدایى به موجودات و حقیقت داشتند و ذهنشان همواره درصدد ایجاد سنتز بود; مثلا در ودا آمده است: «حقیقت یکى است; ولى حکیمان آن را به تعابیر گوناگون و تفاسیر مختلف بیان کرده اند». اوپه نشیدها نیز نهایى ترین مطالب را درباره حقیقت گفته است; ولى واقعیت امر آن است که گیتا تمام دیدگاه ها و نظرات مختلف را به صورت شکن ها و تجلیات و اجزاى یک حقیقت در قالب یک امر بیان کرده است. در نگاه نخست این متن مشحون از تناقض به نظر مى رسد; امّا این صورت ظاهر امر است و در واقع چنین نیست.

ج) سبک گیتا براى عوام و خواص مفید است، به خلاف ودا که از این ویژگى برخوردار نیست. اوپه نشیدها نیز بیشتر براى حکیمان متأله قابل فهم است; زیرا مباحثى از قبیل برهمن^[۱۷] و فلسفه وحدت وجود براى عموم جاذبه اى ندارد. از سوى دیگر، رسائل پورانه ها براى عوام جاذبه دارد، نه براى خواص. بنابراین، تنها متنى که هم عوام و هم خواص را به سوى خود جذب مى کند، گیتاست; زیرا این کتاب مسائل متفاوت و گوناگونى را از همه معارف و مکتب ها دربردارد.

د) از عوامل مقبولیت گیتا دارا بودن عنصر جهانى بودن است که در بند اوّل ذکر شد. این کتاب نظریه وحدت وجود و بحث رستگارى از طریق عمل را که در همه ادیان مطرح است، بررسى مى کند.

هـ ) سبب دیگر، تخاطب شخصى آن است; هر خواننده اى با خواندن آن حس مى کند که پاسخى براى مشکل خود یافته است. این ویژگى در متون ادبى فارسى مانند مثنوى مولوى و دیوان حافظ نیز دیده مى شود.

گیتا سه راه عمل، علم (معرفت) و عشق را براى نجاتِ (موْکشه)^[۲۹] یا دوره گدایى.

اکنون به راه هاى سه گانه اى مى پردازیم که درگیتا براى نجات انسان مطرح گردیده است.

نویسنده : مصطفی فرهودی

کتابنامه :

۱. گیتا، یا سرود خدایان، ترجمه على موحد، شرکت سهامى انتشارات خوارزمى، چاپ دوم، ۱۳۷۴.

۲. آشتیانى، جلال الدین: عرفان گنوستى سیزم، میستى سیزم، شرکت سهامى انتشار، چاپ اول، ۱۳۷۵.

۳. شایگان، داریوش: ادیان و مکتبهاى فلسفى هند، انتشارات امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۲.

۴. ک. م. سن، هندوئیسم، ترجمه ع. پاشایى، انتشارات فکر روز، چاپ دوم، ۱۳۷۵.

۵. نائینى، جلال: هند در یک نگاه، انتشارات شیرازه، چاپ اول، ۱۳۷۵.

۶. نقوى، سیدعلى محمد: سیرى در اندیشه معاصر هند و دورنماى فلسفى آن، ج۱، رایزنى فرهنگى جمهورى اسلامى ایران، دهلى نو.

_. A dictionary of Hinduism. Routledge & Kegan Paul, 1985.

_. The Encyclopedia of Eastern Philosophy and Religon, 1994 Shambhala Publications.

---

[۱]. Sana¨tana-Dharma

[۲] . A dictionary of hinduism

[۳]. تاریخ تألیف این سروده را از سده پنجم تا میانه سده دوم پیش از میلاد تخمین زده اند; ولى مؤلف آن، همانند مؤلف اوپانیشادها ووداها، تاکنون ناشناخته مانده است.

[۴]. Mahabharata

[۵]. یکى از مکاتب فلسفى شش گانه هند است که کپیله (kapila) آن را بنیان گذاشت. این دستگاه که به یک معنا دوگرا یا دوالیست است، اساس جهان را بر اساس علیت استوار مى داند، به این نحو که در جهان دو اصل یا دو مفهومْ بنیادى است; یکى پورشه Purusha(خود) یا باشنده هاى جاوید، و پراکریتى Prakriti (ماده ازلى) سرچشمه مادى و فیزیکى طبیعت. بر طبق سانکیه، همه جهان از پرکریتى تکامل مى یابد و تحت تاثیر پورشه پرکریتى شکفته مى گردد و تاریخ جهان تاریخ این شکفته شدن است (ک. م. سن، هندوئیسم، ترجمه ع. پاشایى، ص۱۰۱).

[۶]. مفهوم یوگا اتحاد و وصل خویش است. به گفته سرى اربیندو، در یک معنا سیر هستى سراسر یوگا است; زیرا انسان را به سوى خدا و در واقع کل آفرینش را به سوى آفریدگار مى برد، اما این روند کُند و آهسته است و یوگا مى تواند آن را تسریع کند (رک: على محمد نقوى، سیرى در اندیشه معاصر هند و دورنماى فلسفى آن، ج۱، ص۸۶۷ـ۸۶۸).

[۷]. یکى از مکاتب فلسفىِ شش گانه هند است. این مکتب معرف تعلیمات اوپه نشیدها است. واژه ویدانته از دو جزء Veda و antaـ درست شده است و روى هم رفته به معناى «ته» و «انتها»ى وداهاست. دو تقسیم اصلى در مکتب ویدانته وجود دارد: یکى که در نظر خود دوئى را نمى پذیرد (نادوتى یا ادویته Adbaita است)، یعنى جهان بیرونى واقعى نیست و تنها برهمن واقعیت است. چیزهاى بیرونى مطلقاً به جان ما بسته است، و خواب ها کم یا بیش همان آزمون هاى بیدارى است. کل جهان یکسره پندار است و جز برهمن هیچ نیست; و دیگرى که پذیرنده درجات گوناگون دوئى dvaita است. این گروه در واقع هستى جهان واقعى را نیز مى پذیرد و بدین سان باشنده سومى را معرفى مى کند. البته برهمن یا خداى (ویشنو) تمام، کامل، و برترین واقعیت است، ولى جهان نیز واقعى است. (رک: ک. م. سن، پیشین، ص۱۰۴ و ۲۰۸).

[۸]. smrti

[۹]. shruti; شروتى در آیین هندو به وداهاى چهارگانه، رسائل برهمانا و اوپه نیشدها گفته مى شود و ریشه لغوى این کلمه (sur)است که معناى آن اشراق، سمع و شنیدن است.

[۱۰]. krishnan¨dha¨Ra; وى را یکى از شارحان آیین هندو بر مى شمارند. وى پیش از آن که فیلسوفى مستقل باشد شارح فلسفه ویدانته است. از ویژگى هاى او این بود که به فلسفه غرب آشنایى کامل داشت. او را فیلسوف دین هم مى دانند; چرا که تلاش هاى فراوانى براى تبیین و توضیح آیین هندو کرده است. (رک: على محمدنقوى، پیشین، ج۲، ص۹۱۲).

[۱۱]. جلال نائینى، هند در یک نگاه، ص۴۱۳.

[۱۲]. Arjuna

[۱۳]. Krishna

[۱۴]. Zaehner

[۱۵]. سید جلال الدین آشتیانى، عرفان گنوستى سیزم ـ میستى سیزم، ج۴، ص۲۳۹.

[۱۶]. Brؤhmؤn

[۱۷]. A¦tmؤn

[۱۸] . Moksha

[۱۹] . sansa¦ra

[۲۰] . “Moksha”, The Encyclopedia of Eastern Philosophy and Religion.

[۲۱]. رک: گیتا، فصل ۶.

[۲۲]. یوج (yuj).

[۲۳]. پاتانجالى سازمان دهنده و تدوینگر یک اندیشه نامدوّن یوگاست که داراى ریشه کهنى است. وى در قرن دوم قبل از میلاد مى زیست.

[۲۴]. به کسى مى گویند که اعمال یوگا را انجام مى دهد.

[۲۵]. داریوش شایگان، ادیان و مکتب هاى فلسفى هند، ص۲۹۵.

[۲۶] . Brahmacarin

[۲۷] . Grihastha

[۲۸] . Vanastha

[۲۹] . Bhiksho