آتش (زردشتی) Fire (Zoroastrian) XXXVI] (آذر؛ قدیمی‌تر، آتَر) یكی از هفت آفریده‌ی اهورا مزدا، كه اَمشاسپند درستكاری از آن نگهداری می‌كند. آتش در همه‌ی شكل‌هایش، از خورشید گرفته تا آتش خانگی، مقدس است. گمان می‌رود كه گرمای حیات‌بخش عنصر آتش همه‌ی آفریده- های دیگر را آكنده است. این عنصر از جایگاه آیینی منحصر به فردی در آیین زردشتی برخوردار است كه بخش اعظم آن ناشی از نقشی است که در سنّت هند و ایرانی (ï هندواروپاییان) به‌منزله‌ی دریافت- كننده‌‌ی قربانی و انتقال‌دهنده‌ی آن به خدایان دارد (ﻗﺴ آگنی در هندوییسم). مخاطَبِ نیایش‌ها خودِ آتش بود [18: 134-87]. در دوران باستان مراسم قربانی برای آتش خانگی برگزار می‌شد اما در دوران هخامنشیان (قرن چهارم قم) ساختن آتشکده و عبادت در آن‌ها رواج یافت .[10: 60-5, 85-90] آنچه در كانون نیایش قرار دارد آتش است نه آتشکده. آتش‌ها را می‌شد از آتشکده‌‌یی به آتشکده‌ی دیگر برد، اما نمی‌بایست خاموش كرد. مشهورترین آتش[کده]های سه‌گانه‌ی باستان فَرنبَغ، گُشنَسپ، و بُرزین‌ِ مِهر بودند. این هر سه زیارت‌گاه به‌شمار می‌رفتند. گشنسپ با حمایت سخاوتمندانه‌ی شاهان قرار داشت و یگانه آتشکده‌ـ یی است كه ویرانه‌ها- یش (تخت سلیمان) شناسایی شده‌اند [27: 113-18].
در آیین جدید زردشتی، به‌ویژه در میان پارسیان، آتشکدهها بیش از پیش اهمیت یافته‌اند زیرا که مكان‌های پاکی برای نگهداری از آتش‌های مقدس فراهم می‌كنند. آتش‌های آیینی برای نیایشهای خصوصی تقدس مییابند و در نیایش– های بالاتر نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند اما در عبادت دسته‌جمعی (یسنا) نمی‌توان از آن‌ها استفاده كرد[30: 55-64] . آتشکدهها در اصل تشكیل شده‌اند از حریم مقدسی برای آتش، یك نیایشگاه، و اتاق جداگانهیی ( اوُرویس‌گاهurvisgah یا یَزِشن‌گاهyazishngah) برای نیایشهای بالاتر. هیچ سبك معماری خاصی برای این بناها وجود ندارد. والاترین مرتبه‌ی آتش، آتش بهرام (ï ایزدان) است كه برقرار کردن آن به علت دشواری و پیچیدگیش یك سال وقت می‌گیرد [47: IX]. پس از آن‌كه آتش مستقر شد، آن را بر تخت می‌نشانند و با شأنی شاهانه به آن خدمت میکنند. از این‌گونه آتشکدهها دو تا در ایران و هشت تا در هند وجود دارند. در مرتبه‌ی بعد آتش آذران قرار دارد كه در آتشکدههای «معمولی» به‌كار برده می‌شود؛ از این نوع معبدها گاه با نام فارسی دارِمهر (صحن میترا) و در هند با اصطلاح گجراتی آگیاریagiary، به معنی آتشكده، یاد می‌شود. پایین‌ترین مرتبه‌ی آتش، یعنی دادگاه، را می‌توان در خانه افروخت اما اگر در آتشکده افروخته شود در آن صورت، مانند آتش‌های دیگر، باید با آیین به آن پرداخت. تفاوت‌های میان مراتب آتش‌های آیینی از راه آدابِ تقدیس تعیین می‌شوند. زردشتیان عقیده دارند كه با نیایش آتش، كه پسر یا نماینده‌ی خدا انگاشته می‌شود، در پیشگاه خدا ایستاده‌اند. در تمامی آداب زردشتیان همواره یك آتش حضور دارد. نیایشهای روزمره‌ی زردشتیان در آتشکده در اصل مشتمل‌اند بر «زیارت» فردی در حالتی از اخلاص و پس از دعای كُستی (ï نوجوت). در نمازخانه، نیایشگران به آتش ادای احترام می‌كنند، نماز می‌خوانند، و در برابر آتشی به تعمق می‌پردازند كه در اَفَرگَنیوُafarganyu (ظرف‌های سفالین یا فلزی، كه گاه تاحدی از سرِ بی‌دقتی «محراب‌های آتش» خوانده می‌شوند) می‌سوزد. آتش را هیربد با چوب صندل پنج بار در روز در مراسم «بوی» ــ در هر یك از پنج گاه (تقسیمات آیینیِ روز) ــ «روشن نگه می‌دارند». چوب صندلِ سوزان و كُندر ( لُبان) بوی دل‌انگیزی به نگارههای imagery بصری نیرومند و تجربه‌ی شدید شخص از نیایش در آن آتشکده می‌افزایند. بهدین نمی‌تواند در آتشکده از آتش مراقبت كند، اما از لحاظ نظری میتواند این كار را در خانه انجام دهد. مقتضیاتِ قوانینِ پاکی موجب می‌شوند كه نگاه داشتنِ آتش روشن در خانه برای زردشتیان عملاً امكان‌ناپذیر شود؛ در عوض، عدّه‌ی زیادی از آنان دیووdivo میسوزانند که پیهسوز شیشه‌یی حاوی روغن و فتیله است كه شعله‌ی كوچكی دارد. [20:II; 29:pt III,44-53;46:60-5,93-101;61]
منبع: کتاب فرهنگ ادیان جهان
