نقش کوه در اساطیر باستانی ایرانیان

دکتر علی نیکویی
ali.nikoei1981@gmail.com

واژه ی کوه از ایرانی باستان kaufa است که در پهلوی کوف[۱] بوده و در فارسی کوه شده است، این واژه تنها در شاخه­ی ایرانی-آریایی کاربرد داشته و در سانسکریت[۲] شبیه و نظیر ندارد؛ ظاهرا از همان ریشه kav است که کوی را داده و به معنی بزرگ و بلند مرتبه بوده است. (قرشی،۱۳۸۵: ۴۶)

نزد ایرانیان باستان کوه به دلیل برافراشتگی به سوی آسمان و دارندگی سرچشمه­ی آب­ها و رودها و بردمیدن خورشید از پشت آن و گردش ستارگان بر بالای آن واسطه پیوند دهنده­ی انسان و خدا بود. (مرادی­غیاث­آبادی،۱۳۸۲: ۶۳)  همانگونه که خورشید در کوه غروب می­کند شاه ایران هخامنشی نیز آرامگاهش در کوهستان است؛ از کوه است که آب که همان نعمت است بیرون می­جهد پس شاهنشاه پارسی که نعمت بخشنده است در کوه مدفون می­گردد زیرا مرگ شاهنشاه با مسائل نعمت و برکت مرتبط است. (بهار، ۱۳۸۰: ۲۷۷) شاید آن نیایش در اوستا که می­گوید: “کوه­های آبریزان را می­ستاییم و می­ستاییم قله­‌ی کوهی را که تو بر آن روئیدی” در ستایش شاهانی است که در کوهساران تدفین شده­اند. (بهار،۱۳۸۰: ۱۷)

مطابق اساطیر ایرانی، اهورامزدا در سومین مرحله­ی آفرینش، زمین را آفرید و کوه­ها در آغاز هزاره­ی هفتم آفرینش خلق شدند. زمین در حالت اصلی و دست نخورده­ی خود همواره بود بدون دره­ای و کوهی؛ خورشید و ماه و اختران بالای زمین بی­حرکت و در وسط آسمان قرار داشتند، همه چیز آرام و هماهنگ بود اما این آرامش با ورود شر (اهریمن) در عالم در هم شکسته شد. وی آسمان را شکست و بدان داخل شد، به آب فرو شد و سپس به میان زمین در تاخت و آن را به لرزه درافکند و بر اثر آن کوه­ها از زمین برخاستند. (عفیفی،۱۳۷۴: ۵۲۹) بندهش چگونگی آفرینش کوه­ها را در زمین اینگونه یادآور می­شود: “سه دیگر نبرد با زمین کرد. هنگامی که اهریمن درتاخت، زمین بلرزید از آن گوهر کوه که در زمین آفریده شده بود بر اثر لرزش زمین در زمان، کوه به رویش ایستاد؛ نخست البرز ایزدی بخت در کناره­ی زمین پس دیگر کوه­های میانه­ی زمین؛ زیرا چون البرز فراز رُست همه­ی کوه­ها به رویش درایستادند، ایشان را ریشه یکی به دیگری آنگونه پیوسته است که زمین را به شگفتی لرزندان نتوان، چنانکه کوه­ها بند زمین هستند. (دادگی،۱۳۸۰: ۶۵) کمتر واقعه­ای در تاریخ داستانی ایرانیان هست که بر کوهی یا در کنار آبی رخ نداده باشد. جایگاه خدا بودن کوه، باوری عام و قدیم است؛ زردشت در سی سالگی به بالای کوه اشیدرنه که برخی محققان آن را سبلان می­دانند رفته به دور از هیاهوی مردم به ریاضت و گوشه­گیری و غور در اسرار طبیعت و راز و نیاز با خدای بزرگ مشغول شد. (آذرگشنسب،۱۳۷۲: ۳) در وندیداد نیز آمده است که اهورامزدا در بالای کوه با زردشت مکالمه کرده است. (رضی،۱۳۸۵: فرگرد۲۲) علاوه بر این در تفکر اسطوره­ای ایرانیان، کوه زاییده و زاینده و بالیده و بالنده و جاندار و اندیشمند و زاینده­ی رودها بوده است؛ مقدس، جایگاه خدایان و مقدسان و عابدان و از عناصر مهم اساطیر بوده است. (وحیدی،۱۳۷۴: ۲۳۵) در زامیاد یشت پس از ستودن و برشمردن کوه­ها، ستایش از فرکیانی آغاز می­شود، میان فرشته­ی زمین و فَر[۳] پیوندی است که چون این موهبت یزدانی از مینو بر گیتی فرود آید از کوه­ها تجلی می­کند. (مسکوب،۱۳۵۷: ۱۴۶)

1. آذرگشنسب، اردشیر. (۱۳۷۲) مراسم و آداب زردشتیان. تهران. انشتارت فروهر.
2. بهار، مهرداد. (۱۳۸۰) بندهش. تهران. نشر توس.
3. دادگی، فرنبغ. (۱۳۸۰) بندهش، ترجمه مهرداد بهار. تهران. نشر توس.
4. رضی، هاشم. (۱۳۸۵) کتاب مُغان. وندیداد. تهران. انتشارات بهجت.
5. عفیفی، رحیم. (۱۳۷۴) اساطیر و فرهنگ ایران در نوشته­های پهلوی. تهران. طوس.
6. قرشی، امان­الله. (۱۳۸۵) آب و کوه در اساطیر هند و ایرانی. تهران. انتشارات هرمس.
7. مختاری، محمد. (۱۳۷۹) اسطوره­ی زال. تهران. نشر توس.
8. مدبری،محمود؛ جعفری­کمانگیر، فاطمه. (۱۳۸۳) نقش­ها و کارکردهای اساطیری کوتاه در شاهنامه­ی فردوسی. مجله مطالعات ایرانی (۵) ۱۰۱-۱۲۲.
9. مردای­غیاث­آبادی، رضا. (۱۳۸۲) اوستای کهن. شیراز. نشر نوید.
10. مسکوب، شاهرخ. (۱۳۵۷) سوگ­سیاوش. تهران. انتشارات خوارزمی.
11. وحیدی، حسین. (۱۳۷۴) از کوه تا خانه، از کیومرث تا هوشنگ. مجموعه مقالات کنگره­ی تاریخ معماری و شهرسازی. ارگ بم. کرمان، جلد۳. سازمان میراث فرهنگی کشور.