اردشیر پاپگان در نامۀ تنسَر

به هنگام پرداختن به اردشیر پاپگان نمی توان از نامۀ تنسَر، موبد موبدان زمان او به گشنَسپ شاهک گیلان، صرف نظر کرد. زیرا بسیاری از حقایق در نامۀ تنسر غوطه ور است. با این همه نباید پنداشتکه نامۀ تنسر منبعی بی چون و چراست.

بنابر روایات عربی و پارسی، نامۀ تنسر برای به قدرت رسیدن اردشیر سهمی مهم داشته است. تنسر زاهدی بوده است افلاطونی مذهب که با ترک جایگاه شاهی، که از پدر به ارث برده بود، گوشه گرفته و مردم را به ظهور اردشیر مژده میداده است و چون اردشیر برآمد، رایزنی او را به عهده گرفت. چنین شد که همه از دم سر به چنبر فرمانش نهادند.

در نامۀ تنسر:

دربارۀ سه گروه گنهکاران، یعنی از دین برگشتگان، شورشیان و ستمکاران، اردشیر فرمود که از دین برگشتگان را به مدت یک سال به زندان افکنند و گاه به گاه فرهیختگان آنان را اندرز دهند و با برهان، زشتی رفتارشان را آشکار کنند. پس آنگاه اگر به راه درست افتادند که آزاد شوند وگرنه آنها را بکشند! از شورشیان علیه شاهان، تنی چند را برای عبرت بکشند و برخی را زنده نگه دارند تا امید به بخشش داشته باشند و بخشیده شوند. ستمکاران را چنین تنبیه کنند که آنان به رنج آیند و ستم دیدگان به آرامش رسند. البته نه چنان که دزدی را دست ببرند، که از این کار به هیچ کس سودی نرسد و تنها کاستی بزرگی در میان مردم فراهم می آید. دزد و زیانکار را باید تنبیه کرد و دیگر هیچ، تا هم شرمگین شوند و هم امیدوار به کار. در سیاست کردن مردم نه باید چنان بود که از احساس امنیت پُررو شوند و نه باید کاری کرد که راه آوارگی پیش کشند.

دربارۀ اینکه چرا اردشیر ولی عهد خود را معرفی نمی کند، گفته شده است که اگر ولی عهد معرفی شود، او در انتظار محبت خواهد بود و اگر کسی به او احساس نزدیکی نکند به او کینه خواهد ورزید. دیگر اینکه همواره مرگ پدر را انتظار خواهد کشید و دل از مهر پدر خواهد شست. افزون بر این ولی عهد در معرض حسد و هلاک قرار خواهد گرفت. ولی عهد از خویشتن بینی، گناه خواهد و از گناهکار خشم خواهد گرفت و از سر خشم راه تعدی پیش خواهد کشید و چون چنین شد به انتقام گرفتن از او مشغول خواهند شد تا هلاک شود.