احیای دانش در چین باستان
بسط علم – کاغذ و مرکب در چین – مراحل ابتدایی اختراع چاپ – قدیمترین کتابها – پول کاغذی – حروف مجزای چاپی – گلچینها، لغتنامه‌ها، و دایره‌المعارفها
در بحبوحه همه جنگها و انقلابها و تحولات و اصلاحات اداری، زندگی اجتماعی به راه خود می‌رفت. مردم هر ناحیه سر درکار خود داشتند و از حوادث ناحیه‌های دیگر بیخبر می‌ماندند. حکومت دودمان سونگ در شمال برافتاد، ولی در جنوب دوام آورد. پایتخت از پی ین لیانگ (کایفنگ کنونی) به لینان (هانگ چو کنونی) انتقال یافت. پایتخت جدید، مانند پایتخت قدیم، غرق تجمل و تزیین شد، و بازرگانان از سراسر جهان برای خرید فراورده‌های بینظیر صناعت و هنر چین، به آن روی می‌آوردند. فغفور هوی تسونگ (۱۱۰۱ – ۱۱۲۵) در وهله اول هنرمندی پرشور، و در وهله دوم سلطان کشور بود، و هنگامی که بربریان به پایتخت او ریختند، به نقاشی اشتغال داشت. بربریان پایتخت را نمایشگاهی زیبا یافتند. مصنوعات مفرغی و تصاویر و دستنوشته‌ها و اشیای یشمی، که شاهکارهای هنری عصر سونگ به شمار می‌روند، در هر سو به چشم می‌خورد. کتابخانه‌های بزرگ وجود داشت، و دانشمندان و هنر‌آفرینان همواره در کار بودند.
در عصر این دودمان، فن چاپ، انقلابی در حیات ادبی چین به راه انداخت. این فن که، پس از کتابت، مهمترین اختراع تاریخ انسان محسوب می‌شود، در طی قرنها تکامل یافته بود و در آن عصر به دو شیوه عمل می‌کرد: چاپ با مهرهای ثابت و چاپ با حروف مجزای فلزی.
بر اثر تکامل چاپ، ضرورت یافت که برای تهیه کتاب چیزی مناسبتر از ابریشم و خیزران به
دست آید، زیرا ابریشم گرانبها بود و خیزران سنگین وزن. موتی در سفرهای خویش، برای حمل کتابهای خیزرانی که تنها مایملک او بود، سه گاری لازم داشت، و شی هوانگ تی ناچار بود هر روز تقریباً به شصت کیلوگرم اسناد حکومتی رسیدگی کند. در حدود سال ۱۰۵ میلادی، مردی به نام تسای لون به فغفور خبر داد که ماده‌ای ارزانتر و سبکتر، مرکب از پوست درخت و لیف گیاهان و پارچه کهنه، برای کاغذسازی ساخته است. فغفور به او عنوان و مقام مهم داد. اما وی با ملکه دست به توطئه زد و رسوا شد. پس «به خانه رفت، استحمام کرد، موی خود را آراست، و بهترین جامه خود را پوشید و زهر نوشید.» فن جدید بسرعت گسترش یافت. قدیمترین کاغذ موجود در چین، که به وسیله اورل ستاین در دیوار بزرگ چین یافت شده است، به صورت سندی است رسمی مربوط به وقایع سالهای ۲۱ – 137 میلادی، و ظاهراً کاغذ آن در پایان این وقایع ساخته شده است. از این رو آن را متعلق به حدود ۱۵۰ میلادی، یعنی پنجاه سال بعد از اختراع تسای لون، می‌دانند. کاغذهای قدیم چین از پارچه‌های کهنه ساخته می‌شد و به بعضی از کاغذهای پردوام کنونی می‌مانست. چینیان در ساختن کاغذ، سریش و سریشم و خمیر نشاسته به کار می‌بردند تا کاغذ استحکام یابد و مرکب را به خود کشد. فن کاغذ سازی چینی، که در قرن هشتم به وسیله چینیان به اعراب، و در قرن سیزدهم به وسیله اعراب به اروپاییان آموخته شد، تقریباً در حد کمال خود بود.
مرکب نیز از مشرق زمین به خارج رسید، مصریان قدیم به ساختن کاغذ و مرکب توفیق یافتند. ولی چین بود که ساختن مرکب از دوده چراغ را به اروپا یاد داد. آنچه بین ما به «مرکب هندی» معروف است، در ابتدا از چین آمد. درگذشته‌های بسیار دور که به عصر دودمان هان می‌رسد، در چین، از سولفید جیوه، مرکب سرخ می‌ساختند و به کار می‌بردند. مرکب سیاه از قرن چهارم مرسوم شد، و از آن پس مرکب سرخ به مکاتب سلطانی اختصاص یافت. مرکب سیاه به پیشرفت و ترویج چاپ کمک کرد، زیرا نقوش و خطوط سیاهی که به وسیله مهرهای چوبی روی کاغذ ظاهر می‌شد، دقیق و تمیز بود و مدتها دوام می‌آورد. کاوشگران در آسیای میانه کاغذهای مهرداری یافته‌اند که مدتها زیر آب مانده و به صورت سنگ درآمده است، با این وصف هنوز نوشته‌های مهرهای آنها خوانده می‌شود.
مهرهای اسم، منشأ اصلی فن چاپ است: هنوز چینیان کلمه «مهر» را در مورد چاپ به کار می‌برند. در آغاز، در چین و همچنین در خاور نزدیک، با این مهرها روی گل اثر می‌گذاشتند، اما بعداً، در حدود قرن پنجم، آنها را به مرکب می‌اندودند. در قرن دوم، متون کلاسیک را بر سنگ نقر، و سپس از آنها نسخه‌برداری می‌کردند. در قرن ششم می‌بینیم که تائوگرایان برای چاپ طلسمها، مهرهای چوبین بزرگ استعمال می‌کنند. در قرن بعد، مبلغان بودایی وسایل گوناگونی مانند مهر و سنگ به کار می‌بردند یا، به تقلید هندیان، به وسیله پارچه، خطوط و نقوش را منعکس و چاپ می‌کردند. قدیمترین اثر چاپ مهری که در دست است، یک میلیون طلسم است که در ۷۷۰ میلادی به زبان سانسکریت و یا حروف چینی در ژاپن به چاپ رسیده، و نمونه‌ای است برجسته از تفاوت فرهنگها در آسیا. در عهد دودمان تانگ، مهرهای چاپی بسیار ساخته شد، اما ظاهراً همه آنها در آشوب متعاقب دوره مینگ هوانگ نابود گردید. در ۱۹۰۷، اورل ستاین از روحانیون تائوگرای ترکستان چین اجازه گرفت که «غارهای هزار بودا» را در تون هوانگ ببیند. در یک از حجرات این غارها، که ظاهراً در حدود ۱۰۳۶
میلادی مسدود گردیده و تا ۱۹۰۰ گشوده نشده بود، ۱۱۳۰ بسته، و در هر بسته چندین طومار نوشته، وجود داشت. بر روی هم، این بسته‌ها به منزله کتابخانه‌ای بود مرکب از ۱۵۰۰۰ جلد، که بخوبی مانده و تو گویی دیروز نوشته شده‌اند! در میان همین دستنوشته‌ها بود که «الماس سوترا»، یعنی کهنه‌ترین نوشته چاپی جهان، به دست آمد. در پایان این کتاب چنین مرقوم بود: «در تاریخ [معادل] ۱۱ مه سال ۸۶۸، به وسیله وانگ چی یه، برای توزیع مجانی در بین مردم، به یاد و به احترام والدین او به چاپ رسید.» سه کتاب چاپی دیگر هم در میان آن دستنوشته‌ها دیده می‌شد. یکی از اینها برخلاف «الماس سوترا»، شکل طومار نداشت، بلکه کتاب کوچک مجلدی بود که می‌توان آن را اولین نمونه کتابهای کنونی به شمار آورد. در چین نیز، مانند اروپای قرون وسطی و جامعه‌های اولیه موجود، نخستین بار دین به رواج چاپ کمک کرد، و مؤمنان کوشیدند تا از این راه نیز عقاید خود را ترویج کنند و ادعیه و طلسمها و احادیث را در دسترس همگان قرار دهند. «اوراق بازی» هم از دیرگاه پایاپای کتب دینی به زیور طبع آراسته شد. اوراق بازی در سال ۹۶۹، و حتی پیش از آن، در چین رواج داشت و در اواخر قرن چهاردهم به اروپا انتقال یافت.این کتابهای نخستین با مهرهای چوبین به چاپ می‌رسید. قدیمترین ذکری که درباره چاپ به میان آمده است، در نامه‌ای است به تاریخ ۸۷۰ میلادی: «روزگاری که من در سچوان بودم، در یک کتابفروشی دیدم که یک کتاب دبستانی را با چوب چاپ می‌کردند.» جالب توجه این است که چاپ در امارات غربی مانند سچوان و ترکستان، که بر اثر تردد مبلغان بودایی هند به تمدن گراییده و چند گاهی از لحاظ فرهنگی از پایتختهای شرقی مستقل بودند، زودتر پیشرفت کرد. در قرن دهم، وزیر اعظم، فنگ تائو، فغفور را برانگیخت که کتب کلاسیک را به چاپ رساند. پس چاپ مهری به خاور چین راه یافت؛ در ظرف بیست سال، یکصدوسی جلد، که شامل آثار کلاسیک و تفاسیر آنها بود، به زیور طبع آراسته شد. انتشار این آثار به احیای دانش و تقویت آیین کنفوسیوس در دوران سلاطین سونگ انجامید.
یکی از نخستین وجوه چاپ مهری، چاپ پول کاغذی بود، که اول بار در قرن دهم در سچوان صورت گرفت و، چون مورد رغبت حکومتهای چین واقع شد، در ظرف یک قرن باعث تورم پولی گردید. در سال ۱۲۹۴، ایران این وسیله تولید ثروت را از چین فرا گرفت. مارکوپولو، در ۱۲۹۷، با حیرت شرح می‌دهد که این تکه‌های عجیب کاغذ نزد چینیان حرمت بسیار دارند. اما اروپا زودتر از ۱۶۵۶ به این راز پی نبرد و اسکناس انتشار نداد.
اختراع حروف مجزای قابل ترکیب نیز از آنان چینیان است. ولی استعمال این حروف کار تجملی عبثی بود، زیرا خط چینی الفبای معدود منظمی نداشت، بلکه دارای ۴۰۰۰۰ علامت متفاوت بود. پی شنگ، در ۱۰۴۱، حروف مجزای سفالین ساخت، اما اختراع او در عمل سودی نرسانید. حروف فلزی نخستین بار در ۱۰۴۳ به وسیله مردم کره ساخته شد. اینان شکل حروف را در چوب سخت حک می‌کردند و سپس، با خمیر چینی سازی، از آنها قالب می‌گرفتند و بدان وسیله حروف فلزی تولید می‌کردند. تسای تسونگ، بزرگترین سلطان کره، بیدرنگ آن اختراع را در خدمت حکومت و تمدن به کار انداخت. این سلطان روشندل می‌گفت: «کسی که به کار حکومت
این پول کاغذی، موسوم به «چاو»، در سال ۶۹۳ ه‌ق، در عهد سلطنت گیخاتوخان در ایران مرسوم شد.-م.
راغب است، باید با قوانین و کتب اصیل سخت آشنا شود، آنگاه خواهد توانست در بیرون بصواب رفتار کند و در درون بر شخصیتی استوار دست یابد و، بدین شیوه، کشور را از صلح و نظم متنعم سازد. سرزمین شرقی ما در ورای دریاها قرار دارد، و تعداد کتابهایی که از چین به ما می‌رسد، قلیل است. کتابهایی که با چاپ مهری فراهم می‌شود، غالباً ناقص است. وانگهی چاپ همه کتب موجود با آن شیوه دشوار است. بنابراین فرمان می‌دهم که از مفرغ حروف بریزند و هر چه را که من بر آن دست دارم، بی‌استثنا، به چاپ رسانند تا سنتهای مندرج در این کتب به دیگران برسد. این کار تا ابد به ما برکت خواهد داد. ولی هزینه‌ها را نباید به صورت خراج از مردم ستاند. من و خاندانم، و آن بزرگانی که بخواهند، مخارج را تعهد خواهیم کرد.»
اختراع حروف مجزا از کره به ژاپن رفت و به چین بازگشت. اما ظاهراً این بازگشت وقتی صورت گرفت که گوتنبرگ در اروپا فن چاپ را کشف کرده بود. حروف مجزا تا دو قرن در کره مورد استفاده بود و پس از آن منسوخ شد. چینیان، که حروف مجزا را گاه به گاه به کار می‌بردند، سرانجام فن چاپ اروپایی را به میانجی بازرگانان و مبلغان مغرب زمین اقتباس کردند. بدین شیوه، اروپا هدیه کهن چین را باز پس داد. چینیان با آنکه، از زمان فنگ تائو تا ایام لی هونگ چانگ، برای نگارش زبان خود تنها از چاپ مهری استفاده کردند، باز توانستند توده عظیمی از کتاب در دسترس مردم بگذارند. بین سالهای ۹۹۴ و ۱۰۶۳ تاریخ دودمانها در صدها جلد به چاپ رسید. در سال ۹۷۲، چاپ تمام قوانین بودایی در پنج هزار جلد به پایان آمد. بر اثر چاپ، سلاح بیسابقه‌ای به دست نویسندگان چین افتاد: دیگر روی سخن آنان با اشراف نبود، بلکه طبقات متوسط و قسمتی از طبقات پایین نیز به آثار آنان دسترس یافتند. پس ادبیات رنگی مردمیتر به خود گرفت و تنوع بیشتر یافت. از این رو باید گفت که فن چاپ مهری در ایجاد روح تازه‌ای که در عصر سونگ در کالبد چین دمیده شد، مؤثر بوده است.
به برکت اختراع چاپ، ادب چینی چون سیلی بیسابقه به جنبش درآمد. چین دویست سال پیش از ایتالیا مشعل نهضت «مردم گرایی» (اومانیسم) را برافروخت. آثار دیرین کلاسیک دهها بار تدوین و منتشر شد و صدها بار مورد تفسیر قرار گرفت. مورخان دانشمند به زندگی گذشته پرداختند و برای میلیونها خواننده کتابها نوشتند. گلچینهای ادبی بزرگ و لغتنامه‌های عظیم و دایره‌المعارفهای قطور به وجود آمدند. یکی از دایره‌المعارفهای بزرگ به وسیله وو شو (۹۴۷ – ۱۰۰۲) تدوین شد. چون الفبای منظمی نبود، وی مطالب دایره‌المعارف را بر اساس موضوع رده‌بندی کرد. در ۹۷۷ میلادی تای تسونگ، فغفور دودمان سونگ، به تنظیم دایره‌المعارف بزرگتری فرمان داد. این دایره‌المعارف از مطالب ۱۶۹۰ کتاب موجود، در سی و دو جلد تنظیم شد، ولی چون هزینه چاپ آن بسیار سنگین بود، به صورت دستنوشته باقی ماند و، در سال ۱۹۰۰، به هنگام «شورش بوکسرها»، همه جلدهای آن
شورشی که دسته‌ای از نظامیان چینی، معروف به «مشتهای هماهنگ حق‌طلب» در آخرین سال قرن نوزدهم برپا کردند، و سرانجام، در ۱۹۰۱، به وسیله نیروهای مختلط انگلیس و فرانسه و روسیه و ایتالیا و آلمان و ایالات متحده امریکا و ژاپن سرکوب شد.- م.
جز یکصد و شصت جلد، به آتش سوخت. اهل علم در هیچ عصری مانند این عصر صاحب سلطه نبوده است.
منبع : تاریخ تمدن , جلد اول : مشرق زمین
نویسنده : ویل دورانت
نشر الکترونیکی سایت تاریخ ما
