ژوسر فرعون مصر (حدود ۲۷۰۰ پیش از میلاد مسیح)

ژوسر در فهرست پادشاهان مصر به عنوان نخستین فرعون در سلسلۀ سوم مصر ثبت شده است. وی متعلق به دورۀ امپراطوری باستانی مصر و در واقع برجسته ترین زمام دار آن سلسله به شمار می رفته است. مصرشناسان او را فرعونی قلمداد کرده اند که تحولات را در تغییرات اساسی پذیرفته بود. آنچه کرونیست ها دربارۀ فرمانروایی فراعنه در سلسله های اول و دوم مصر دریافته اند، بیشتر به اسطوره و افسانه شباهت داشته و در برخی موارد اندکی واقعیات تاریخی نیز با آن درآمیخته است. این گونه به نظر می رسد که وی از همان ابتدای روی کار آمدنش، پایتخت مصر را از جنوب به شمال مصر یعنی ناحیۀ ممفیس انتقال داده است. او محلی را برای پایتخت جدید انتخاب کرده است که مدخل دلتای نام دارد و درست جایی است که مصر علیا و سفلا با یکدیگر تلاقی می کنند. مورخان و اسطوره نویسان مصر باستان او را فرعونی به شمار آورده اند که بسیار واقع بین و آینده نگر بوده و حتی بقای سلطنت خویش را به  تأمین رفاه و آسایش مردم منحصر و محدود کرده است، به سخن دیگر وی دریافته بود که هرگز قادر نخواهد بود بر مصریان نیازمند و ناراضی حکومت کند، لذا از همان آغاز به فکر کسب غنائم برای مصر بود. در راستای تحقق همین اندیشه، ژوسر که بر قلمرو گسترده ای یعنی از سرزمین نوبی تا شبه جزیرۀ سنا سلطه داشته است و در واقع معادن متعدد مس را که ثروتی عظیم برای مصریان به شمار آمده، به طور کلی متعلق به خود و مردم مصر به حساب آورده است. تندیس عظیمی از او در آن ناحیه به دست آمده است که برخی آنرا داستانی و خیالی و گروهی نیز ابتدا آنرا مجسمۀ یکی از خدایان اسطوره ای مصر باستان به شمار می آورده اند. تحقیقات و مطالعات تعلق این مجسمۀ بزرگ به ژوسر را با قاطعیت تأیید کرده است.

مورخان همۀ پیشرفت های فرهنگی و تحولات اجتماعی و اقتصادی سلسله های تینیت[۱] را مبتنی بر اقدامات و اصلاحات ژوسر به شمار آورده اند. وی بنیان های اجتماعی نوین و نظام تولید و تجارت موفقی را در مصر پی افکند و مصریان را با فرهنگ، هنر و سایر عناصری که پیشرفت بشری را تضمین و تأمین می کنند به جهانیان شناساند. هر چند بیشتر مورخان او را چهره ای نیمه افسانه ای در تاریخ مصر باستان می دانند، ولی کرونیست ها و مصرشناسان از این حقیقت محض دریغ نورزیده اند که او را پدر تاریخ مصر و بنیانگذار پیشرفت و تحول، رفاه  و امنیت در تاریخ مصر بسیار قدیم به شمار آورند. با آنکه دورۀ زمام داری ژوسر مقارن آغاز تاریخ مصر بوده است، ولی کارشناسان بلوغ فرهنگی و سیاسی مصر باستان  را دستاورد این فرعون پر تلاش و وطن پرست قلمداد کرده اند. وی تقسیمات کشوری عاقلانه، متین و موفقی را به وجود آورد و نظام سرشماری نفوس و محاسبات جمعیتی مصریان از ابتکارات او بوده است. وی قدر دان هنرمندان، کشاورزان و صنعتگران بوده و چهره ها و مهره های فاسد و خیانتکار را پیرامون خود نمی پذیرفته است.

ژوسر مبتکر یک نظام اداری و سازمان دیوانی کارآمد و منظم و قانونمدار بوده است. ایمهوتپ[۲] وزیر بزرگ او پیش از آنکه یک سیاستمدار زبردست باشد، معماری توانا در امور ساختن بناهای عظیم و سنگین بوده است. ژوسر معابد و تأسیسات دینی و اماکن مذهبی و سایر بناهای بزرگ سنگی را به همت و ابتکار این وزیر متخصص و متبحر ساخته و پرداخته است. برخی او را به اندازه ای آگاه به امور دینی و مسائل آئینی به شمار آورده اند که همطراز دانستن وی با کاهنان عالیمقام خطا نبوده است. ایمهوتپ نیز در روایات مصریان به «منادی فرهنگ»[۳] معروف است. پس می توان دریافت که این پادشاه خردمند و مردم دوست و وزیر دانشمند و هنرمندش دست در دست هم به واقع مصری را ساخته اند که در تاریخ فراموش شدنی نبوده و در آینده نیز از اذهان و خاطره ها و آثار مکتوب محو نخواهد شد. در دوره های بعد نیز نه تنها مصریان این شاه و وزیر را ستایش می کرده اند، بلکه فراعنۀ مآل اندیش و وطن پرست و فرهنگ دوست از آنها تقلید کرده و پیوسته سرمشق خود در همۀ امور قرار می داده اند.

در طول مطالعات تاریخی سرانجام ایمهوتپ از تاریکی اسطوره بیرون آورده شده و تاریخی بودن وی مورد تأیید مورخان قرار گرفته است. مقبرۀ ایمهوتپ در گورستان سلاطین شناسایی شده و گزارشها و روایات تاریخی دربارۀ وی با مطالعات و یافته های محققان و باستان شناسان انطباق کامل پیدا کرده است. این گورستان در جنوب ممفیس و در جواب سقاره (سکارا) قرار دارد. این قبر در زمان ساخته شدنش شصت متر ارتفاع داشته و شکل هندسی آن شش گوشه بوده و همانند یک هرم کوچک همانند اهرام دیگر ساخته و آراسته شده است. گور معبد ها معابد صخره ای، تأسیسات فرهنگی و شهرهای جدید همه از دستاوردهای ژوسر با همت، پشتکار و هنرمندی ایمهوتپ ساخته و پرداخته شده است.

پس از مرگ ژوسر علاقه مندان به او در تأیید کارهای عمرانی این زمام دار، به او جنبۀ اولوهیت داده و او و وزیرش را تقدیس کرده اند. تاریخ مصر باستان ایمهوتپ را نابغه ای در تاریخ مصر باستان به شمار آورده که بر بسیاری از علوم و هنرها اشراف و به گمان برخی از مصرشناسان، وی پزشکی حاذق نیز بوده است. در منابع مشترک یونانی و مصری، ایمهوتپ همطراز با اسقلپیوس (اسکولاپیوس) پزشک افسانه ای یونان باستان که در عالم خدایان به سر می برده و به پزشکان دانش طلب را آموخته ، دانسته اند. اسکولاپیوس در تاریخ پزشکی جهان و به ویژه یونان باستان پدر علم طب قلمداد شده است. در مصر باستان معابدی به نام معبد ایمهوتپ وجود داشته که بیماران مصری در آن شبها برای دریافت شفا به صبح می رسانده اند[۴]. به روایتی از سرزمین های دیگر نیز بیماران جهت اعتکاف به معبد ایمهوتپ به مصر سفر می کرده اند تا بیماریشان درمان شود. پژوهشگران در زمینۀ تاریخ پزشکی جهان باستان مقام ایمهوتپ را بالاتر از اسکولاپیوس (اسقلپیوس) یونانی، توانایی و تبحر او را بیشتر و بالاتر و زمان وی را نیز قدیمی تر از او دانسته اند[۵]. به تقلید از مصریان باستان، یونانیان نیز به هنگام دچار شدن به بیماری های سخت و صعب العلاج به معبد اسکولاپیوس رفته و معتکف می شده اند و تا یافتن شفا و درمان قطعی بیماری شان آنجا را ترک نمی کرده اند[۶].

[۱] (جمع)      Thinitische Dynastien   

[۲]  Imhotep

[۳] نجم آبادی، محمود : تاریخ طب ایران. جلد ۱. ص۹۳.

[۴] همان کتاب ، ص ۹۱.

  [۵]همانجا ص ۹۳.

[۶]  همانجا ص ۱۲۱.

منبع : کتاب تاریخ مصر باستان

نویسنده : دکتر اردشیر خدادادیان

نشر الکترونیکی سایت تاریخ ما