هرمهب (۱۳۴۵ تا ۱۳۱۸ پیش از میلاد مسیح)

کرونیست ها هرمهب را بنیانگذار سلسلۀ نوزدهم در مصر باستان می دانند که از سلسله های نسبتاً آرام در سرزمین نیل به شمار آمده است. برخی از کرونیست ها روی کارآمدن سلسلۀ نوزدهم را سال ۱۳۴۵ پیش از میلاد مسیح و پایان کار آن سلسله را سال ۱۲۰۰ پیش از میلاد مسیح دانسته اند[۱]. گروهی نیز دورۀ فعالیت و زمام داری فراعنۀ سلسلۀ نوزدهم را از ۱۳۰۹ تا ۱۱۹۴ پیش از میلاد مسیح نوشته اند[۲].

هرمهب افسر عالیمرتبۀ مصری که به مقام فرعونی نیز رسید از سال ۱۳۴۵ تا ۱۳۱۸ پیش از میلاد مسیح به مدت بیست و هفت سال زمام امور را در دست داشته است[۳].  سلسلۀ نوزدهم در تاریخ مصر باستان به سلسلۀ رامسس ها معروف اسست که در مباحث پیشین به تفصیل به آن پرداخته شد. اگر به واپسین سال های زمام داری سلسلۀ هجدهم مصر نظری بیفکنیم، به این نتیجه می رسیم که آخرین فراعنۀ سلسلۀ هجدهم دو تن از دامادهای آمنوفیس چهارم ملقب به اخناتون به نام های ساکاره[۴] و توتانخامون است.

نام واقعی توتانخامون[۵] توتانخاتون[۶] است که از ۱۳۵۸ تا ۱۳۴۹ پیش از میلاد مسیح پادشاه مصر بوده است. او کسی است که آیین آمون ستایی را که در زمان اخناتون (آمنوفیس چهارم) منسوخ شده بود، از نواحیا نمود و مصریان را دوباره به معابد این خدایگونه برگرداند. افزون براین دوتن، داماد آمنوفیس چهارم شخصی به نام اژه (Eje) نیز در فهرست واپسین پادشاهان سلسلۀ هجدهم مصر آمده است.

چون  سخن در این محبث از تاریخ مصر باستان دربارۀ هرمهب است، باید دیدگاه های متعدد و بعضاً متفاوت مورخان و کرونیست ها در زمینه های مختلف تاریخ مصر باستان را مورد مطالعه ، بررسی و ارزیابی قرار داد. وی یکی از مخوف ترین و اسرار آمیزترین امیران لشکری در تاریخ مصر به شمار آمده است که ضمن حفظ کامل جانب احتیاط، به خاطر ناک ترین اقدامات نیز برای به قدرت رسیدن خود، دست می زده است. خوشه ای از خرمن عظیم کارهای این افسر زمام دار به تنهایی را نمی توان در یک کتاب قطور گنجانده، ولی در این مبحث به اختصار گراییده و او را آنگونه که منابع تاریخی و جداول تنظیمی از سوی کرونیست ها نشان می دهند، به تصویر می کشیم. هرمهب در واقع پس از مرگ «اژه» آخرین فرعون سلسلۀ هجدهم قدرت را در دست خود قبضه کرد.

گفتنی است که در طول زمام داری فراعنۀ سلسله هجدهم پایتخت مصر از ممفیس به تب و سپس از تب به ممفیس تغییر می یافت. «اژه» ممفیس را به عنوان تختگاه خود برگزیده بود، ولی تنها دفاتر سیاسی این فرعون در ممفیس مستقر و متمرکز شده بود. با وجود این تب به عنوان کانون سنتی و بزرگ دینی – فرهنگی و مرکز مقدس آیینی مصریان به اعتبار و احترام پیشین خود باقی ماند. افزون براین براساس آداب و سنن فراعنۀ سلسله های گذشته، تب کماکان به صورت گورستانفراعنۀ مصر حفظ شد.

هرمهب پس از روی کار آمدن و قلع و قمع قاطعانه و تصفیه های آرام و بیشتر پنهانی، ولی خونین با توسل به خشونت و به گونه ای وحشیانه و کاملاً عاری از هرگونه ترحم و آزرم، نظم، ثبات، امنیت و آرامش را در مصر به وجود آورد و بردرباریان، دیوانیان، نظامیان و دیگر صاحبمنصبان کشور کنترل شدید و گسترده را اعمال نمود. او بر اموال، املاک و قلمرو اقتدار و وظایف همکاران درباری خود و امیران لشکری و بزرگان کشوری نظارت دقیق، همه جانبه و قاطع را به اجرا گذاشت و شخصاً به کلیّۀ امور رسیدگی و تصمیم گیری می کرد. وی به روایتی اصلاحات دینی و مشکل توزیع آب و تأمین آن برای زمین های خشک و لم یزرع را در کمال قدرت و قانونمندانه به پایان رساند و از بروز هرگونه  مشکل اقتصادی – اجتماعی و دینی – فرهنگی که می توانست بهانه ای برای دشمنان او و مصریان ناراضی جهت سازمان دهی شورش های داخلی باشد، به موقع پیشگیری کرد.

سلسله ای که به وسیلۀ او بنیان نهاده شد به سلسلۀ رامسس ها معروف است و از جمله رامسس یکم (۱۳۰۹ تا ۱۲۰۸) پیش از میلاد مسیح دوم (۱۲۹۰ تا ۱۲۲۴ پیش از میلاد مسیح) و رامسس – سیپتح (۱۲۰۸ تا ۱۲۰۲ پیش از میلاد مسیح) در آن سلطنت کرده اند. برخی از منابع تاریخی رامسس یکم را جانشین هرمهب و نخستین فرعون سلسلۀ نوزدهم دانسته اند[۷]. همین منابع هرمهب را آخرین فرعون سلسلۀ هجدهم به شمار آورده اند که درست به نظر نمی رسد. هرمهب در واقع به نابسامانی های به وجود آمده بر اثر انقلاب دینی آمنوفیس چهارم (اخناتون) پایان داد و به روایتی شخصاً رامسس یکم را به عنوان جانشین خود انتخاب کرده است[۸]. هر چند این جانشین بیش از یکسال بر مصر حکومت نکرده است، تنها به این نکته باید اشاره کرد که رامسس یکم یکی از امیران لشکری مصر و از دوستان هرمهب بوده است و محل خدمت او را در شمال مصر نوشته اند.

به استناد همین گزارشها رامسس یکم نیز در همین مدت کوتاه زمام دارای خود، سیاست های هرمهب را در زمینه های گوناگون تعقیب می کرده است، فراعنۀ سلسلۀ  رامسس ها پایتخت مصر را از همان آغاز از تب به تانیس[۹] انتقال دادند. تانیس در حاشیۀ شرقی دلتای نیل واقع بوده است. انتقال پایتخت از تب به تانیس که آنرا از ابتکارات هرمهب به شمار آورده اند، مطلقاً جنبۀ فرهنگی – دینی نداشته و صرفاً جهت آماده باش دائم و مقابله با حملات و تجاوزات بی وقفۀ قبایل سامی به قلمرو مصریان صورت گرفته است. کرونیست های مصری و سُریانی و آلمانی هرمهب را نخستین، رامسس یکم را دومین و رامسس دوم را سومین پادشاه سلسلۀ نوزدهم به شمار آورده اند[۱۰].

همانگونه که پیشتر اشاره شد هرمهب یکی از چهره های پر رمز و راز در تاریخ مصر باستان به شمار آمده است. او در زمانی که به عنوان یک افسر ارشد و فرمانده طراز اول ارتش مصر در زمان آمنوفیس چهارم خدمت می کرد، قصد براندازی وی و طبعاً به پایان رسانیدن کار سلسلۀ هجدهم را داشته است. پس از مرگ مرموز آمنوفیس چهارم (اخناتون) ، همسر وی ملکۀ نفر ته ته قاطعانه از توتانخامون (توتانخاتون) جانبداری می کرد، ولی این فرعون بانو که رموز کشورداری را پا به پای همسر خود آمنوفیس چهارم آموخته بود، نیک می دانست که هرمهب نقشه های شومی را در سرداشته و مترصد فرصت مناسبی است که آنها را یکی پس از دیگری به اجرا درآورد. از سویی نفر ته ته از بیم جان خود، به صورت دادن اقدامی علیه هرمهب نبوده است.

هرمهب وقتی به قدرت رسید کلیۀ آثار به جای مانده و یادمان های شخصی و کاخ های متعلق به زمان آمنوفیس چهارم و پدر وی را مورد بی مهری و بی حرمتی قرار داد و از جمله به او نسبت داده شده است که یادمان ها و عمارات با شکوه آمرنه را ویران کرده و دستور داده است که کلیۀ آثار و نشانه های این کاخ ها و بناها را از بین ببرند. اگر این ادعا کاملاً درست نباشد که آمنوفیس چهارم ملقب به اخناتون که از ۱۳۶۳ تا ۱۳۴۵ پیش از میلاد مسیح در مصر سلطنت کرده است، طی توطئه ای که طراح آن هرمهب بوده، به قتل رسیده است، بی تردید وی (هرمهب) یکی از قاطع ترین و نیرومندترین دشمنان اخناتون و اقدامات او بوده است.

از سویی اگر به جداول تنظیمی توسط کرونیست های آلمانی توجه کنیم، می بینیم که بلافاصله پس از مرگ آمنوفیس چهارم در سال ۱۳۴۵ پیش از میلاد مسیح، سلطنت مصر به نام هرمهب رقم خورده است که از ۱۳۴۵ تا ۱۳۱۸ پیش از میلاد مسیح زمام امور را در دست داشته است. به این ترتیب سلطنت دو داماد آمنوفیس چهارم (ساکاره + توتانخامون یا توتانخاتون) و اژه باید در تبعید برقرار شده باشد و در مدت زمام داری این سه تن از نفر ته ته نیز خلع ید شده و او نیز اجازۀ اقامت و حضور در پایتخت و مراکز سیاسی و حکومتی را نداشته است. همین کرونیست ها با استفاده و اتکا به این جداول هرمهب را آخرین پادشاه سلسلۀ هجدهم مصر به شمار آورده اند[۱۱].  

به این ترتیب تحلیل گران واقع بین سخن از ائتلاف میان هرمهب و کاهنان آمون که مورد خشم و غضب آمنوفیس چهارم (اخناتون) بوده اند، به میان آورده اند که در واقع این ائتلاف به صورت دادوستدی بوده است که هرمهب با بهره مندی از حمایت کاهنان آمون به سلطنت رسیده[۱۲] و وی نیز در مقابل جهت جبران آن ، کیش آمون پرستی را از نو احیا کرده است. به موجب همین کرونولوژی ها و تحلیل ها سلطنت توتانخامون (توتانخاتون) نیزدر حاشیه و یقیناً دور از چشم و قلمرو فرمانروایی هرمهب سپری شده است. همین منابع مرگ آمنوفیس چهارم (اخناتون) را در سال ۱۳۴۵ پیش از میلاد مسیح مشکوک قلمداد کرده اند.

.[۱]   Herzfeld,  H.: A. a. O, Bd.  ۴. S. 341 + Wyss,   B, in: Randa,  A.:   HB.   ۱, SP. 239-40

.[۲]   Fischer,  WG.  Bd. 2,  S.  ۲۹۳

.[۳]   Herzfeld,  H.:  A.   a.  O.    S.  ۳۴۱ +  Randa, A.: A.  a.  O.  S.  ۲۳۹

.[۴]   Sakare

.[۵]   Tutanchamun

.[۶]   Tutanchatun

[۷] . Wyss,  B.:  in: Randa,  A.: HB.  Bd, 1, SP. 239

.[۸]  Herzfeld, H.,  a. a. O.  S.  ۱۵

.[۹]  Tanis

[۱۰]. Herzfeld, H.,  Bd. 4,  S.  ۱۶ (oben)   

[۱۱].  Herzfeld, H:. A. a. O., Bd 1, S. 71. Zeile 33

[۱۲] . A. a. O. S. 71

منبع : کتاب تاریخ مصر باستان

نویسنده : دکتر اردشیر خدادادیان

نشر الکترونیکی سایت تاریخ ما