غلو یونانیان از نبرد با ایرانیان

‭ ‬محمود‭ ‬فاضلی، پژوهشگر تاریخ: چندی پیش مراسم دو هزار‌وپانصدمین سالگرد نبردهای ترموپیل و سالامیس در شهر آتن (یونان) در حضور رئیس‏جمهور، نخست‏وزیر، شماری از وزرا، نمایندگانی از احزاب پارلمان، کلیسا و ارتش این کشور و با همکاری دو وزارت‏خانه فرهنگ و کشور و همچنین «بنیاد ماریانا واردینویانی» برگزار شد. این مقام یونانی سال گذشته نیز با حضور در محل «نبرد ترموپیل» و در مقابل مجسمه «لئونیداس» پادشاه اسپارت سالگرد نبرد تاریخی ترموپیل میان قوای نظامی یونان و ایران را گرامی داشته و آن را به فرصتی برای تأکید بر وحدت و هم‏دلی بیشتر میان مردم تبدیل کرده بود. رئیس‏جمهور این کشور در مراسم سال جاری اعلام داشت امروزه یونان با وفاداری به میراث تاریخی خود، حتی در این مقطع زمانی حساس تقابل‏های جنگی در فرامنطقه، همچنان به عنوان مرز بین شرق و غرب به واسطه نقش تمدن خود از صلح، آزادی و دموکراسی حمایت می‏کند. بسیاری از مقامات این کشور معمولاً در چنین مراسم‏هایی مدعی می‏شوند آنچه که در تاریخ به دست آورده‏ایم موجب اتحاد ما شده و در لحظات سخت، حفاظت از منافع ملی ما همیشه موجب وحدت شده و میراث یونانیان نه‌تنها برای یونانی‏ها بلکه برای اروپا و برای تمام بشریت است.

در این کشور در دهه‏های اخیر صدها کتاب و مقاله برای سنین مختلف در خصوص نبردهای نظامی ایران و یونان منتشر شده که تمامی آنها به قصد برجسته نمودن این پیروزی‏ها بوده است. کشورهای مختلف همیشه تلاش دارند با گرامی‏داشت چنین مراسم‏هایی بر نقش تاریخی خود در تمدن بشری تکیه کنند، وحدت ملی را تقویت کرده و الهام‌بخش آینده باشند و اصرار دارند این پیروزی‏ها را با دیگر خواسته‏های داخلی و منطقه‏ای خود گره بزنند. اگرچه یونانیان طی هزاره اول پیش از میلاد به صحنه تاریخ وارد شدند و با سرعت شگفتی سرمشق نسل‏های آینده شدند اما در عرصه بین‏المللی پیشرفت چندانی نداشتند و خود را برتر از سایر ملل ‏دانسته و ملت‏های دیگر را وحشی و دشمن خود می‏پنداشتند!

‌ نخستین جنگ بزرگ در جهان

نبرد ترموپیل (در ۴۸۰ پیش از میلاد) نام اولین جنگ از دومین دوره جنگ‏های ایران و یونان در زمان خشایارشا است که بین ارتش شهرهای متحد شده یونان به فرماندهی لئونیداس، پادشاه اسپارت و امپراتوری هخامنشی به فرماندهی خشایارشا در طول دومین لشکرکشی خشایارشا به یونان در گذرگاه ساحلی و باریک ترموپیل به وقوع پیوست. لشکرکشی هخامنشیان پاسخی به پیروزی آتنی‏ها در نبرد ماراتن در طول لشکرکشی اول هخامنشیان به یونان، در سال ۴۹۰ قبل از میلاد بود. خشایارشا ارتش زمینی و دریایی عظیمی برای فتح تمام یونان تدارک دیده بود. سواره نظام آن در کشورهای مدیترانه نظیر نداشت و پیاده نظام آن از ملل جنگجو و کوهستانی انتخاب شده بود.

شکی نیست جنگ ایران و یونان در دوره هخامنشی مهم‏ترین واقعه تاریخ باستان و نخستین جنگ بزرگ در جهان است. هرودوت داستان‏های خود را با یک چنین مناقشه‏ای تاریخی آغاز می‏کند. او در جنگ ایران و یونان همه‌جا جانبدارانه از آتن دفاع کرده است اما ایران هخامنشی از خلال کتاب او سرافراز بیرون می‏آید. شواهد تاریخی نشان می‏دهد که یونانیان در طول تاریخ همیشه به دنبال «افسانه»‏سازی بوده‏اند. هرودوت در نتیجه رجحان «افسانه» بر روایت صحیح، مطالب کافی برای بازسازی دیگر روایت‏ها به دست نمی‏دهد. روایت‏هایی که بعضا مایه بدنامی دیگر مناطق یونان شده است. حتی بعضی از مورخین روایت‏های وی را ساخته آن دسته از ایالات‏های یونان مرکزی می‏دانند که دل خوشی از مناطق جنوبی یونان نداشته‏اند و همیشه در رقابت با آنها بودند. بی‏شک زمانی که «افسانه» رواج پیدا می‏کند، با مقبولیت گسترده عامه روبه‏رو می‏شود و هنگامی که هرودوت آن را پذیرفت، هنرمندانه در نوشته‏هایش می‏گنجاند.

‌ پاسخی به افسانه‏ سرایی‏ های هرودوت

به‌‏رغم تلاش مراکز سیاسی و فرهنگی یونان برای برجسته کردن این پیروزی‏ها، اما محققانی نیز در سطح جهان بوده‏اند که نگاه متفاوتی به این وقایع تاریخی داشته‏اند. پروفسور «چارلز هیگ نت» که سی و چهار سال موضوع لشکرکشی خشایارشا به یونان را در کالج هرت‏فورد دانشگاه آکسفورد تدریس کرده است و تخصص او تاریخ یونان است در کتابش با عنوان «لشکرکشی خشایارشا به یونان» (ترجمه خشایار بهاری) منازعات مشهور ایران و یونان را با سبکی شاخص به گونه‏ای شکافت که کتابش به مرجعی مهم تبدیل شده و کوشیده است به بخشی از ادعاهای منابع یونانی پاسخ گوید. شهرت کتاب در میان پژوهشگران غربی از آن روست که همچون یک مسأله‏ ریاضی، ثابت می‏کند شمار سپاهیان ایرانی در لشکرکشی به یونان و ارقام نجومی ادعایی راویان هرودوت، اغراق‌آمیز است.

نویسنده با وسواسی عجیب یکی از پرآوازه‏ترین و پیچیده‏ترین مباحث تاریخ دوره هخامنشیان را با استفاده از منابع اصلی باستان، مانند تاریخ‏ نوشته‏های هرودوت، تراژدی ایرانیان، و همچنین نظرات و نوشته‏های مورخان‏ برجسته معاصر را به نقد کشیده است. او در کتابش با تحقیق در لشکرکشی خشایارشا به یونان کوشیده است با استناد به منابع تاریخی آنچه را در سال‏های ۴۸۰ و ۴۷۹ ق.م در این لشکرکشی روی داده، ترسیم کند.

به نوشته مورخان یونانی، آتن و متحدان آن جز اسپارت برای دفاع، موفق به گردآوری ده هزار نظامی شده بودند و در انتظار نیروی اعزامی اسپارت به سر می‏بردند که میلتیادس فرمانده دفاع از آتن شنید فرمانده نیروهای دریایی ایران بیش از نیمی از سربازان خود و عمدتا سواره‌نظام را به کشتی‏ها بازگردانده و قصد حمله مستقیم به شهر آتن را دارد و واحدهایی که در شرق اتیکا باقی مانده‏اند در حال برپا کردن اردوگاه هستند، ولی زمینی که در آنجا پیاده شده‏اند گود و نیمه‌باتلاق و سست است.

وی پس از مشورت با هشت ژنرال دیگر تصمیم گرفت پیش از آنکه نیروی باقی‏مانده ایران در شرق اتیکا بتواند زمین بهتری بیابد و از اردو زدن فارغ شود به آن شبیخون زند. سربازان آتنی که در زمین‏های با ارتفاع بیشتر و خشک موضع گرفته بودند با سرعت به سوی نیروی ایران به حرکت درآمدند. واحدهای ایرانی که در مرکز صحنه بودند حمله آتنی‏ها را دفع کردند، ولی دو جناح راست و چپ تاب مقاومت نیاوردند و کل نیروها به محاصره درآمد. همزمان، کشتی‏های آتنی به کشتی‏های حامل تدارکات نیروهای ایرانی که بدون دفاع مانده بودند، حمله بردند و نیز آنها را از دسترس نیروهای در حال جنگ دور کردند.

به نوشته مورخان یونانی در این عملیات نیروی دریایی ایران با تحمل شش‌هزار‌و۴۰۰ تن تلفات دست به عقب‏نشینی زد و آتنی‏ها به پاس نجات شهرشان در دلفی Delphi خزانه‏ای ساختند و به آپولو Apolloخدای خود هدیه کردند! سپس میلتیادس که پیش‏بینی کرده بود ایران درصدد گرفتن انتقام برخواهد آمد دستور ساختن ۲۰۰ کشتی جنگی را داد که این بار ایران از راه خشکی به یونان حمله برد. منابع ایران تنها از پیروزمند نبودن این لشکرکشی و خشم داریوش از این پیشامد و سوگند او که از آتنی‏ها انتقام خواهد گرفت یاد کرده‏اند. بنا به ادعای «هرودوت»، ایرانیان در این نبرد متحمل شش‌هزارو۴۰۰ نفر تلفات شده و هفت کشتى خود را از دست دادند. اما تلفات یونانی‏ها فقط ۱۹۲ نفر بود!

نوشته‏هاى یونانی‏ها درباره جنگ‏هاى ایران و یونان به شعر و افسانه‏گویى و داستان‏سرایى از تاریخ شبیه‏تر است. آنچه به نظر مى‏رسد این است که سپاه ایران در دشت ماراتن دچار شکست نشده است، بدین معنى چون «داتیس» فرمانده سپاه ایران متوجه شد که میدان عمل و باریک بودن عرض میدان نبرد مانع از کاربرد سواره‌نظام است، ناچار شد فرمان عقب‏نشینى صادر کند. «هرودوت» صدور فرمان عقب‏نشینى را به منزله شکست سپاهیان ایران قلمداد کرده است. ناپلئون که وقایع نبردهاى ایران را به استناد نوشته‏هاى «هرودوت» و سایر منابع یونانى مطالعه کرده است، در یادداشت‏هاى خود چنین نوشته است: «در باب فتوحاتى که یونانی‏ها به خود نسبت مى‏دهند و شکست‏هایى که براى ایرانیان قائلند، نباید فراموش کرد که این گفته‏ها تماماً از یونانى‏ها است و گزاف‏گویى و لاف‏زنى آنان نیز مسلم مى‏باشد. از طرف ایرانیان نیز نوشته‏هایى به دست نیامده تا بتوان این نوشته‏ها را با گفته‏هاى یونانی‏ها مقایسه کرد و نتیجه را بر مبناى قضاوت قرار داد».