تاریخچه اقتصاد و تجارت شهر تبریز

مروری بر تاریخچه اقتصاد تبریز در دوران معاصر

عباس‌میرزا بانی مکتب تبریز

انگلستان هم با درک موقعیت تبریز و اهمیت راه تجاری طرابوزان-تبریز در سال ۱۲۴۵ق. / ۱۸۳۰م، در طرابوزان کنسولگری تاسیس کرد تا تجارت خود را با شمال غرب ایران گسترش دهد، ولی به زودی متوجه شد تا وقتی که در تبریز که بزرگ‌ترین شهر تجاری ایران بود، کنسولگری نداشته باشد، نتیجه نخواهد گرفت.۱۱

جعفر پیشه‌وری رئیس فرقه دمکرات

با امتناع مظفرالدین شاه در امضا و تصویب نظامنامه انجمن‌های ایالتی (در تاریخ چهاردهم جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ ق)، مردم تبریز برای چندمین بار در آن ایام، بازار و مغازه‌ها را بستند و خواستار ادامه روند مشروطه شدند. بستن بازار تبریز از بازار شیشه‌گرخانه آغاز شد و با تیراندازی دو نفر در دیگر بازارها، ترس بازاریان و مغازه‌داران از محمدعلی میرزا، ولیعهد قاجار در تبریز، ریخته شد و آنان با بستن مغازه‌ها و همراهی با مشروطه‌خواهان تهران، دولت و حکومت را در تنگنا قرار دادند.

در اواخر دوره قاجار سرمایه‌گذاری خارجی توسط آلمان‌ها نیز بر رونق تجارت افزود. آلمان‌ها دو کارگاه تاسیس کردند و بیش از ۱۲۰ کارگر را مشغول به کار کرده بودند. در نیمه‌های دوم قرن نوزدهم، بازار تبریز بعد از تهران، بر اساس شاخص حجم کالاها و تعداد مغازه‌ها، بزرگ‌ترین بازار ایران گزارش شده است. اجناس وارداتی نخست به بازار تبریز می‌آمد و سپس در سایر مناطق ایران توزیع می‌شد. واردات کالا از استانبول عامل مهمی در رونق بازار تبریز بوده است.۲۲ کارخانه‌هایی همچون کارخانه قالی‌بافی زیگلر آلمانی و کارخانه کبریت توکلی از جمله نشانه‌های رونق آن روزهای تبریز است.

افول تجارت تبریز

رونق بازار تبریز تا پایان قرن نوزدهم دوام نیاورد، و تجارت در این شهر رو به افول گذاشت. در این افول، هم دلایل داخلی و هم دلایل خارجی تاثیرگذار بود. پس از جنگ جهانی اول و فروپاشی دولت عثمانی و ظهور بلشویسم پس از انقلاب اکتبر در روسیه، تجار تبریزی متوجه بازارهای اروپا شدند. علاوه بر این گشایش کانال سوئز از یک‌سو و آغاز حکومت پهلوی و سیطره دولت بر تن نحیف اقتصاد هم ضربه‌هایی پیاپی بر اقتصاد این شهر وارد آوردند.

یکی از مهم‌ترین دلایل انحطاط تجارت در تبریز نخست گشایش کانال سوئز بود که راه‌های شمالی کشور را از رونق انداخت و دیگری توقف حمل و نقل از طریق روسیه. حجم تجارت با شوروی کاهش یافت، انتقال عمومی از طریق خلیج فارس انجام می‌شد و اجناس از طریق بوشهر و بغداد به کشور می‌رسیدند. در اوایل قرن بیستم، سهم واردات تبریز از ۲۰ درصد در اول قرن به هفت درصد در ربع قرن کاهش یافت و صادرات نیز از ۱۴ درصد به هشت درصد سقوط کرد.۲۳ در نتیجه شهرهای اصفهان و شیراز مرکز تجارت شدند.۲۴

با تصرف تبریز توسط روس‌ها پس از قرارداد ۱۹۰۷، نیز بسیاری از نخبگان شهر مجبور به مهاجرت شدند. مبادلات تجاری، سیاسی و فرهنگی تبریز با قفقاز قطع شد. جنگ جهانی اول و انقلاب بلشویکی روسیه به جایگاه تبریز آسیب زد. تاجران بزرگ تبریز با اروپا عمدتاً از طریق روسیه یا عثمانی در تماس بودند و حتی در سن‌پترزبورگ، مسکو، باکو و ایروان دفتر داشتند، اما با انقلاب روسیه و بعدها تحولات ترکیه، تجارتشان را از دست دادند.

عده‌ای ورشکسته شدند و عده‌ای مهاجرت کردند و مال‌التجاره بسیاری از تجار ایرانی مصادره شد. بعدها اجحافاتی که شوروی‌ها با تجار داشتند، موجب اعتراض عمومی آنان در مناطق شمالی و ایجاد تشکیلاتی به نام «نهضت اقتصاد» شد و از همین رو تیمورتاش در طرح اصلاحات مملکتی، که در آستانه سلطنت رضاشاه به وی ارائه داد، پیشنهاد قطع ارتباطات تجاری با شوروی را داد.۲۵

دوره سلطنت رضاشاه نیز تبریز را به جایگاه پیشین بازنگرداند. با تضعیف نهاد دربار و کمرنگ شدن جایگاه ولایت‌عهد، تبریز به عنوان ولیعهدنشین، دیگر از موقعیت پیشین برخوردار نبود. دولتی شدن اقتصاد هم به آنان ضربه وارد کرد. تجارت با خارج در اختیار دولت قرار گرفت و تجار را وادار کردند از طریق شرکت‌های دولتی کار کنند و تجار تبریزی با این سیستم آشنا نبودند. علاوه بر این با سیاست تمرکزگرایی در عصر رضاشاه، تبریز و دیگر شهرها به انزوا محکوم شدند، چرا که در دوران تمرکزگرایی، ایران تنها در پایتخت معنا می‌شد.

آذربایجان که زمانی دروازه تجارت ایران با جهان غرب نامیده می‌شد، در این دوران تا این حد تنزل یافته بود که آن را تنها انبار غله ایران می‌نامیدند. در این دوران، تهران و مازندران زادگاه شاه پهلوی بر هر ایالت دیگری رجحان داشتند. در دهه ۱۳۱۰ از ۲۰ کارخانه جدیدی که در چهار شهر آذربایجان برپا شد، تنها دو کارخانه از سرمایه‌گذاری مستقیم دولت برخوردار شده بود، در حالی که در همین مدت، حکومت در ایالات مرکزی و شمالی کشور برای ۲۰ کارخانه از ۱۳۲ کارخانه تاسیس‌شده، سرمایه‌گذاری کرده بود.۲۶

 

در دوره حکومت رضاشاه به علت گسترش روابط سیاسی با آلمان، کنسولگری آن کشور در خیابان لاله‌زار تبریز تاسیس شد و روابط تجاری بازار تبریز با کشور آلمان توسعه یافت. گروهی از بازرگانی ایرانی و به ویژه تبریزی، شعبه‌هایی برای تجارت در کشورهای اروپایی مثل آلمان و ایتالیا ایجاد کردند و طبق مقررات بین‌المللی در داخل و خارج کشور به تجارت پرداختند.۲۷

از سوی دیگر تحول کلی در ساختار ترابری کشور، سرکوب قبایل سرکش و استقرار امنیت نسبی موجب شد تا مرکزیت دادوستد از شهرهای بزرگی مانند تبریز به سایر نقاط و بنادر سوق داده شود؛ ولی مراکز عمده تجاری در بازار تبریز همچنان نقش خود را ایفا می‌کردند. نه‌تنها داد و ستد و صادرات فرش، خشکبار، چرم و پشم به کشورهای اروپایی انجام می‌گرفت، بلکه صادرات اقلامی مانند روده که تا آن زمان با نمک مخلوط و درون خاک مدفون می‌شد، با هوشمندی و ابتکار اشخاصی مانند حاج‌رضا طوبی آغاز شد و درآمد ارزی قابل توجهی عاید کشور کرد.۲۸

واردات عمده ایران نیز از راه تبریز بود، علت آن راه‌آهنی بود که در جنگ جهانی احداث شده بود، هر چند بندرعباس و بنادر دیگر نیز فعال بودند، ولی انتقال جنس از آنجا به تهران امنیت نداشت. غالباً قماش و بلورجات وارد تبریز می‌شد و خریداران از سطح کشور به تبریز می‌آمدند. آلمانی‌ها در تیمچه سرای حاج‌سیدحسین کهنه، دفتر داشتند.

«مسیو مریکا» که اصلیت یونانی داشت، نماینده چند کارخانه بزرگ خارجی در ایران بود. تبریز در اولین سال سلطنت رضاشاه مرکز عمده تجارت قالی ایران بود و مهم‌ترین اقلام صادراتی شهر قالی، خشکبار و پوست و چرم، و واردات عمده آن را پارچه، قند و چای تشکیل می‌داد.۲۹

تبریز زیر چکمه‌های سرخ

بعد از سقوط رضاشاه، پیدایش احزاب سیاسی و اتحادیه‌های کارگری در شهرهای بزرگ، سطح آگاهی سیاسی مردم را بالا برد و به افزایش هوشیاری طبقاتی و قومی آنان کمک کرد. در بعضی نقاط ایران و از جمله آذربایجان، استعفای رضاشاه به عنوان نشانه‌ای از پایان تمرکزگرایی کشور، تعبیر شد. آذربایجان در دوره رضاشاه، یکی از چند منطقه جغرافیایی کشور بود که به راه‌های گوناگون متحمل بی‌توجهی شده بود. خلأ قدرت در این منطقه که ناشی از اشغال شمال غرب ایران به وسیله نیروهای شوروی بود، با وضعیت پریشان اقتصادی حال و گذشته آن و بالا گرفتن احساس هویت قومی از عواملی بودند که در دگرگونی اجتماعی آذربایجان سهم عمده‌ای داشتند.

۳۰ وقوع جنگ دوم جهانی و اشغال آذربایجان به دست قوای روس و تبعات ناشی از آن، صدمات جبران‌ناپذیری بر پیکر بازار تبریز وارد کرد. نه‌تنها طرف‌های تجاری بازار تبریز در سرتاسر اروپا و منطقه درگیر جنگ بودند و امکان صدور کالا در شرایط قحطی موجود مقدور نبود، بلکه سلطه روس‌ها عرصه را بر بازاریان تبریز تنگ‌تر می‌کرد. بر اثر نگرانی تجار از آینده و کسب و کار، بسیاری از مراکز عمده تجاری بازار تبریز، تعطیل شدند و بازرگانان برجسته به تهران و شهرهای دیگر مهاجرت کردند.

در این دوران، شهر تبریز با داشتن ۳۵ هزار نفر کارگر صنعتی، کانون نهضت کارگری ایالت بود.۳۱ کارگران کارخانه‌های نساجی و کارخانه‌های کبریت‌سازی شهر، در برپایی نخستین حلقه‌های کارگری پیشگام بودند. شرایط به خصوص با وجود افزایش نرخ‌ها، برای به راه انداختن نهضت کارگری مطلوب بود۳۲ و ارتش سرخ کالاهای مورد نیاز خود را به کارخانه‌های آذربایجان سفارش می‌داد.۳۳

اما پایان جنگ دوم جهانی هم برای تبریز خوش‌یمن نبود، کارخانه‌ها و کارفرمایان دیگر بخش‌های اقتصاد محلی به تقاضای بازار جنگ متکی بودند و با پایان جنگ دچار بحران شدند. ارتش سرخ از سفارش دادن کالا به کارخانه‌های آذربایجان دست کشید و بنابراین حیات اقتصادی آذربایجان رو به افول نهاد. بنا بر نوشته کنسول بریتانیا در تبریز «حالا همه کارخانه‌های شهر معتقد شده‌اند که یا ضرر خواهند دید یا حداقل زورکی هزینه‌های جاری را به دست می‌آورند».۳۴

بحران اقتصادی پس  از جنگ در آذربایجان و عدم توزیع عادلانه مواد خوراکی در سراسر کشور هم آذربایجانی‌ها را متقاعد کرد که از نظر حکومت مرکزی، ایران یعنی فقط تهران. همین امر بسیاری از تجار تبریز را وادار به مهاجرت کرد و امید آنها به بازگشت را از بین برد.

تبریز نیز مانند اغلب مناطق شمال ایران، تحت تاثیر اندیشه چپ، خواستار اصلاحات اساسی اجتماعی و اقتصادی بود. بعد از جنگ دوم جهانی، افزایش نفوذ شوروی‌ها و عوامل داخلی آنان، ریسک تجارت در مناطق شمالی ایران را بالا برد و از این تاریخ به بعد، به مهاجرت بسیاری از تجار منجر شد. اگرچه بسیاری از تجار تبریزی پیشتر تحت‌فشار در دوران سلطنت رضاشاه از تبریز به تهران مهاجرت کرده بودند.

اوضاع نابسامان پس از جنگ و عدم توزیع عادلانه مواد غذایی در تهران و شهرستان‌ها، این اندیشه را در میان آذربایجانی‌ها رشد داد که اعطای یک امتیاز نفتی به اتحاد شوروی، رونق اقتصادی را به این منطقه بازخواهد گرداند. در تابستان ۱۳۲۴ بیشتر کسانی که در بخش تولید مواد مصرفی کار می‌کردند، بیکار شدند. کارخانه دخانیات تبریز بیش از ۳۰۰ تن از کارگران خود را اخراج کرد. در این دوران حزب توده به شدت در آذربایجان فعالیت داشت و همین امر آذربایجان را آبستن حوادث بسیاری می‌کرد که حکومت خودمختار آذربایجان و پیشه‌وری مولود آن بود.۳۵

حزب دموکرات اصلاحاتی را آغاز کرد، یکی از برنامه‌های دولت این بود که «هنگام تعیین عایدات مالیاتی و اعتبارات بودجه کشور، دولت درباره آذربایجان برنامه بهبود آبادی و عمران شهرها و اصلاح کارهای فرهنگی و بهداری و… را در نظر خواهد گرفت»، اما شیوه برخورد دموکرات‌ها در طرفداری از شوروی‌ها، اندک‌اندک باعث شد حزب، پایگاه مردمی خود را از دست بدهد و شبح جدایی از ایران و الحاق به شوروی و نگرانی از خسارات اقتصادی و فرهنگی غیرقابل جبران به آذربایجان، موجب شد به‌رغم همه اصلاحات، نتوانند حمایت مردمی را هنگام سقوط حکومت خود در اثر حمله نظامی تهران جلب کنند.۳۶

 

حاکمیت یک‌ساله فرقه دموکرات آذربایجان پس از ترک قوای متفقین و مصادره اموال برخی از بازرگانان متمول، به نگرانی‌ها دامن زد و نقش فراملی و فرامنطقه‌ای بازار تبریز کمرنگ شد. پس از سقوط پیشه‌وری داد و ستد تجاری با اروپا از سر گرفته شد و به ویژه دست‌اندرکاران فرش در بازار تبریز دریافتند که اروپای خسته از جنگ و خونریزی به دنبال آرامش و زیبایی است و طراحان برجسته فرش در تبریز نقوش جادویی خود را با رنگ‌های ملایم درآمیختند و فرش تبریز به این طریق جای خود را دوباره در میان اروپایی‌ها باز کرد.۳۷

پی‌نوشت‌ها:

1- ده سفرنامه، ترجمه مهراب امیری، صص ۲۸۵ و ۲۸۶.
2- لمبتون، سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام، ترجمه یعقوب آژند، تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۳، ص ۱۸۸.
3- هما ناطق، ایران در راهیابی فرهنگی ۱۸۳۴ تا ۱۸۴۸، پاریس: انتشارات خاوران، صص ۲۰۹ و ۲۱۰.
4- دنیس رایت، انگلیسیان در ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران: نشر اختران، صص ۱۳۲ و ۱۳۳.
5- اوژن فلاندن، سفرنامه اوژن فلاندن به ایران در سال‌های ۱۸۴۰ و ۱۸۴۱، ترجمه حسین نورصادقی، چاپخانه روزنامه نقش‌جهان، صص ۷۲ تا ۷۴.
6- لمبتون، ص ۲۲۱.
7- بازار ایرانی، تجربه‌ای در مستندسازی بازارهای ایران، ص ۵۸.
8- مصطفی مومنی، تبریز، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد‌عادل، تهران: بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، ۱۳۸۰، ج ۶، ص ۳۹۹.
9- لمبتون، ص ۲۴۲.
10- ناطق، ص ۲۱۱.
11- رایت، ص ۱۰۷.
12- ناطق، صص ۲۲۲ و ۲۲۳.
13- همان، صص ۲۲۷ تا ۲۲۹.
14- همان، صص ۲۱۹ تا ۲۲۹.
15- همان، ص ۲۱۸.
16- مینا جباری، همیشه بازار، تهران: نشر آگه، ۱۳۷۹، ص ۱۲۲.
17- همان، صص ۱۲۴ تا ۱۲۶.
18- عبدالحسین ناهیدی‌آذر، تجار و دهقانان در عصر مشروطه‌خواهی، تبریز: اختر، ۱۳۸۹، ص ۷۶.
19- محمدباقر ویجویه، تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز، تصحیح غلامرضا طباطبایی‌مجد، تهران: امیرکبیر، ۱۳۸۶، صص ۲۳۴ و ۲۳۵.
20- همان، صص ۲۶ و ۲۸.
21- ناهیدی آذر، صص ۷۱ تا ۷۶.
22- چارلز عیسوی، تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نشر گستره، ۱۳۸۸، صص ۱۵۰ تا ۱۶۴.
23- همان، ص ۱۶۸.
24- همان، ص ۱۶۷.
25- مهرنامه، شماره ۴۳، تبریز هرگز بلشویک نشد، میزگرد با موسی غنی‌نژاد و کاوه بیات، ص ۱۵۵.
26- تورج اتابکی، آذربایجان در ایران معاصر، ترجمه محمدکریم اشراق، تهران: توس، ۱۳۷۶، صص ۷۱ و ۷۲.
27- جوادی، تبریز و پیرامون، ص ۲۵۸.
28- حسن حبیبی، بازار بزرگ تبریز، انتشارات بنیاد ایران‌شناسی.
29- همان.
30- اتابکی، ص ۱۳.
31- ناصر پاکدامن، آمارنامه اقتصاد ایران در آغاز جنگ دوم جهانی، ج ۱، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۵۵، ص ۱۳ به نقل از اتابکی.
32- گزارش وزارت امور خارجه انگلستان، یادداشت‌های تبریز، مورخ ۳۰ شهریور تا ۹ آبان ۱۳۲۱ به نقل از اتابکی.
33- اتابکی، ص ۱۰۵.
34- گزارش وزارت امور خارجه انگلستان، یادداشت‌های تبریز، مورخ ۳۹ شهریور تا ۲۰ مهر ۱۳۲۳ به نقل از اتابکی.
35- اتابکی، ص ۱۰۷.
36- همان، صص ۲۰۱ و ۲۰۲.
37- حبیبی، همان.