کاخ آپادانا
گرد آمدن مهمانان بزرگترین امپراتوری جهان نیاز به تالار پذیرایی بزرگ و مجللی داشت و به همین دلیل داریوش کاخ آپادانا را ساخت. آپادانا از نظر هنری ،تاریخی سیاسی و معماری بزرگترین کاخ تخت جمشید است و نخستین بنای ایرانی است که سنگ بنا دارد. کرپتر دستیار پرو فسور هرستفلد در حفاری های تخت جمشید به این سنگ بنا دست یافت. در برجهای شمال شرقی و جنوب شرقی سنگ بنای آپادانا به صورت لوحهای زرین و سیمین کشف شد .این لوحها در جعبه ای جا سازی شده بودند. داریوش در این لوحها به مرزهای کشورش و هم راهی اهورا مزدا اشاره کرده است
از نوشته های خشیارشا بر پلکانها چنین بر می آید که ساخت آپادانا ۳۰ سال طول کشیده است. هر کدام از قسمت های شمالی ،شرقی و غربی بنا دارای ایوان هستند .در جنوب کاخ یک ردیف اتاق قرار دارد و در چهار گوشه آپادانا جهار برج با نمای بیرونی قوس دار منقوش به آجرهای لعاب دار وجود داشت و از هر برج پلکانی به پشت بام راه داشت. در هر یک از سه ایوان ۱۲ ستون سنگی در دو ردیف سقف را نگه می داشته .
وزن تقریبی هر ستون ۸۵ تن و ارتفاع آنها در حدود ۲۰ متر بوده است. در ایوان شرقی هر سر ستون صورت دو شیر افسانه ای به هم پیوسته دارد و سر ستونهای ایوان غربی شکل ساده سر گاو می باشند. بر روی سر ستونها تیرکهای عظیم چوبی از چوب سدر قرار داشت و روی آنها نیز چوبهای دیگری عمود بر آنها قرار می گرفت تا سقف را پوشش دهند. سرستونهای تالار اصلی به شکل سر گاو بوده و ستونها ۴۸ شیار داشتند. ستونها با رنگهای تند رنگ آمیزی شده بودند. چشم زبان و بینی گاوها قرمز بود . در سنگ نگاره ها سم حیوانات از طلا و ریش و موی سر از سنگ لاجورد بوده است.
کف ایوان شرقی دارای پوشش سبز مایل به خاکستری بوده بطوریکه در بخش غربی ایوان سالم مانده است. درهای ورودی چوبی دو لنگه بو دند و با روکشی از فلزات گران قیمت تزیین شده بودند. دیوارها با آجر رنگی تزیین شده بودند . هر ضلع کاخ آپادانا ۶۰/۵۰ متر است.داخل سالن اصلی قطعاتی از مبل پیدا شده و احتمالا سراسر سالن مبله بوده ولی همگی در آتش شاه مقدونی سوخته اند
یک نکته جالب آثار تخت جمشید به ویژه آپادانا و خزانه امضای گروههای مختلف هنری است که ساخت قسمتی از بناها را بر عهده داشته اند. وجود این امضاها نشان از علاقه هخامنشیان به هنر و هنر مند دارد. در ضمن بر طبق لوحهای خوانده شده از آن زمان مشخص است که آنها حقوق دریافت می کردند و این امضاها شاید حکم لیست حقوق آنها را داشته.
پلکانهای آپادانا شاهکار هنری ،تاریخی تخت جمشید هستند. به علت مرتفع بودن تالار اصلی دو پلکان عظیم شرقی و شمالی از کف صفه وارد ایوانهای آپادانا می شدند. بر روی حجاری های این پلکانها خلقهای کشورهای تحت حمایت هخامنشیان در حال آوردن هدیه برای شاه صف کشیده اند. ۸۱۱ سنگ نگاره انسان و بی شمار سنگ نگاره های دیگر بر روی آنها حک شده اند. پلکان شرقی چون در زیر خاک قرار داشته نسبت به پلکان شمالی بسیار سالم تر است. سنگ نگاره های نمایندگان ۲۳ ساتراپی یکی از شاهکاهای هنری ایران است.
هر پلکان دارای چهار ردیف ۳۱ پله ای است. درپلکان شرقی طول سه قسمت جنوبی مرکزی و شمالی پلکان به ترتیب ۲۷/۲۴ -۲۷/۱۵۵- ۲۷/۳۱ متر ، طول پلکان شمالی قسمتهای غربی مرکزی و شرقی به ترتیب ۲۷/۲۲-۲۷/۲۰-۲۷/۲۵ متر است . آنها با همه عظمت و نقوشی که دارند در زمانی که واحدها و ابزار دقیق اندازه گیری وجود نداشت فقط چند سانتیمتر با هم اختلاف دارند.
در دو طرف۴ پلکان شرقی ۲۲۹ سرباز مسلح به نیزه کمان و ترکش پارسی صف کشیده اند. هییتهای نمایندگی ۲۳ کشور برای دادن پیشکش به شاه صف بسته اند و هر هییت ۳ تا ۹ نفره را یک افسر مادی یا پارسی راهنمایی میکند از ویژگیهای سنگ نگاره تخت جمشید آزادگی افراد در تصاویر است. در مقایسه با سنگ نگاره های مشابه آشوری که مملو از جنگ و خونریزی هستند تخت جمشید پیام صلح و دوستی دارد.
