تمدن آرتا

پیشینه تمدن

در متون کهن تاریخی ایران،دارای دو ایالت«انشان و آرت»است که براساس تحقیقات باستان‏شناسان‏ و آثار به دست آمده انشان همان فارس کنونی است.اما اینکه آرت کجاست،سال‏ها محل بحث‏ باستان‏شناسان بود تا اینکه سرانجام حدود ۲۵ سال پیش دکتر مجیدزاده باستان‏شناس ایرانی که‏ هم‏اکنون سرپرست هیئت حفاری باستان‏شناسی در جیرفت است نظریه‏ای را مطرح کرد که براساس‏ آن جیرفت کنونی پایتخت حکومت آرت بوده است و البته این نظریه تاکنون نه تنها مخالفی پیدا نکرده‏ بلکه با توجه به آثار به دست آمده از آن تقریبا قطعی شده است.دکتر مجیدزاده دراین‏باره می‏گوید: طبق متون ۴۶۰۰ سال پیش،آرت سرزمینی بود که دارای معماری و هنر بسیار بالایی بود،تا آنجایی که‏ شاهان بین النهرین از پادشاه آرت درخواست هنرمند و معمار داشته‏اند.مجموعه این امر نشان از غنی‏ بودن این محوطه تاریخی دارد،طوری که تاکنون خاستگاه تمدن بشری را بین‏النهرین (جنوب عراق) می‏دانستند،اما من معتقدم که کرمان(جیرفت)خاستگاه تمدن بشری است. حوزه فرهنگی هلیل‏رود در اوایل هزاره سوم قبل از میلاد یکی از بزرگ‏ترین مراکز صنعتی-تجاری شرق باستان بوده که در زمینه تولید و صدور کالاهای ساخته شده هم‏چون انواع سنگ و صابون، مرمر و مفرغ به سایر مراکز تمدنی منطقه از جمله بین النهرین فعالیت داشته است. به گفته دکتر مجیدزاده،از آثاری که باقی مانده می‏توان به دو تپه بزرگ در منطقه اشاره کرده از جاده‏ای که از جیرفت به سمت کهنوج می‏رود در ۳۰ کیلومتری جیرفت روستایی به‏نام کنار صندل‏ قرار دارد که در آن دو تپه«الف و ب»وجود دارد که حفاری‏ها از آنجا آغاز شده است

حفاری در دو تپه در روستای کنار صندل منجر به پیدا شدن شهری بسیار بزرگ به مرکزیت تپه کنار صندل الف به عنوان حاکم‏نشین شده و نیز یک سازه خشتی مطبق عظیم که احتمالا سازه‏ای مذهبی بود(تپه کنار صندل ب)به اعتقاد دکتر مجیدزاده در طول دره هلیل‏رود پادشاهی کهن با هنر و تمدن‏ درخشان به نام«آرت»وجود داشته که نه تنها به صورت دالان فرهنگی عمل کرده،بلکه در شکل‏گیری کهن‏ترین تمدن بین النهرین که به سومری‏ها نسبت داده می‏شود نقش به‏سزایی داشته و شاید خاستگاه آن بوده است.
داستان حماسی‏ای به نام«انمرکار و فرمانروای آرت»که بر لوحی چهارگوش به ابعاد تقریبی ۵/۲۲ در ۵/۲۲ سانتی‏متر در اوایل هزاره دوم ق.م به نگارش درآمده به وضوح نشانگر حضور تاریخی این‏ تمدن در جیرفت است.داستان که متن آن بالغ بر ۶۰۰ سطر به خط میخی و به زبان سومری است از این قرار است که انمرکار پادشاه اوروک در بین النهرین به منظور دستیابی به مقادیری از سنگ گران‏بها نماینده‏ای از جانب خود به حضور فرمانروای پادشاهی آرت روانه می‏کند.
آرت پادشاهی دیگری در ایران بود که آن را هفت رشته‏کوه از پادشاه‏های اوروک جدا می‏ساخت و راه یافتن به آن بسیار مشکل بود.آرت شهری خوشبخت بود و معادن فراوان فلز و سنگ داشت،حال‏ آنکه سرزمین پست و جلگه‏ای بین النهرین فاقد این مواد بود و به شدت به آن نیازمند بود.

بنابراین انمرکار چشم طمع به آرت و ثروت آن دوخته بود.در پی این تصمیم انمرکار دست به دامان‏ خواهر خویش«اینن»الهه نیرومند و حامی شهر اوروک شده و از وی می‏خواهد که مردم آرت را وادار کند به منظور تزئین معابد و نمازخانه‏های متعدد به‏ویژه معبد«آبزو»یعنی معبد دریا،برای او طلا و نقره و سنگ لاجورد و دیگر سنگ‏های گران‏بها بیاورند.سرانجام در پایان داستان فرمانروای‏ آرت با درخواست پادشاه اوروک موافقت می‏کند و مردم آرت به اوروک طلا و نقره و لاجورد می‏آورند و آنها را در صحن مقدس معبد«اینن»بر روی هم انباشته می‏کنند.
این لوح بازگوکننده نخستین باری است که فرمانروایی برای آنکه کلمه‏ای از پیامش برای فرمانروای‏ سرزمین دیگری ناگفته نماند و تحریف نشود آن را به صورت مکتوب ارسال می‏دارد.این داستان‏ حماسی نشان می‏دهد که در دوران سلسله‏های قدیم، فرمانروایان بین النهرینی از وجود این پادشاهی‏ و معادن و سنگ‏ها و فلزهای قیمتی آن آگاهی و شناخت کامل داشته‏اند و آرت در هزاره دوم و سوم‏ قبل از میلاد پادشاهی نیرومند بوده است.همچنین از این متون چنین برمی‏آید که صنعت‏گران و هنرمندان آرت حداقل در طی هزاره سوم قبل از میلاد از شهرت چشم‏گیری برخوردار بوده‏اند و فرمانروایان دولت‏شهرها و پادشاهی‏های بین النهرینی از آنها و هنرشان شناخت کاملی داشته‏اند.»

گورهای کشف شده:

«محوطه‏های باستانی حاشیه رودخانه هلیل‏رود از مهم‏ترین سکونت‏گاه‏های بشر محسوب‏ می‏شوند.در جریان کاوش‏های باستان‏شناسی و حفاری گورها در این محوطه نمونه‏های بسیاری از آثار سنگی،سفالی از هزاره سوم پیش از میلاد به دست آمده است.شهر مردگان جیرفت چند برابر استقرارگاه‏های ساکنان ? هزار ساله این منطقه وسعت دارد.باستان‏شناسان هنوز دلیلی برای وسعت‏ گورستان‏ها در برابر مناطق مسکونی جیرفت نیافته‏اند.آنها تاکنون حدود ۶۰ محوطه باستانی و ۲۵ محوطه استقرارگاهی در جیرفت به دست آورده‏اند.
داوود آبیان سرپرست هیئت بررسی و شناسایی حوزه تمدن هلیل‏رود در مورد یافته‏های اخیر خود در شهر مردگان جیرفت گفت: «در جریان بررسی‏های باستان‏شناسان که از دو سال پیش برای‏ شناسایی این محوطه در شهرستان‏های کهنوج،جیرفت و عنبرآباد آغاز شده است،بیش از ۹۵ محوطه متعلق به هزاره پنجم پیش از میلاد شناسایی شده که ۶۰ محوطه آن گورستانی است.» گورستان‏های جیرفت و حاشیه هلیل‏رود که تاکنون هیچ ‏گونه کاوش علمی در آن انجام نشده، حفاری‏های غیرمجاز گسترده و کشف هزاران قطعه شی‏ء سنگی که در حراجی‏های بزرگ دنیا به‏ فروش می‏رسند،از شهرتی جهانی برخوردارند.مردم باستان،با توجه به اعتقاد به زندگی بعد از مرگ،همراه مردگان خود اشیاء باستانی را دفن می‏کرده‏اند،به همین دلیل گورستان‏های تاریخی، همیشه بیشترین اشیاء باستانی را در خود جای داده‏اند.
آبیان با اشاره به اینکه هر گورستان حاشیه هلیل‏رود به‏طور متوسط ۶۰۰ متر در ۴۰۰ متر وسعت دارد گفت:«با توجه به اینکه هنوز در گورستان‏های هلیل‏رود هیچ‏گونه کاوشی صورت نگرفته است، هنوز نمی‏توان آماری از جمعیت این منطقه در پنج هزار سال پیش ارائه داد،اما تعداد و وسعت‏ گورستان‏ها نشان از حضور جمعیتی بسیار زیاد در این منطقه دارد.» کشف ۶۰ محوطه گورستانی در مقابل ۲۵ محوطه مسکونی،کارشناسان را به این فکر واداشته است‏ که این جمعیت بسیار زیاد در کدام محوطه‏ها سکونت داشته‏اند و استقرارگاه‏های این ساکنان کجا است؟ آبیان دراین‏باره می‏گوید:«طی چند سال گذشته بخشی از این منطقه و تپه‏های باستانی توسط کشاورزان تسطیح شده است و به احتمال زیاد بسیاری از محوطه‏ها تخریب شده‏اند.همچنین ممکن‏ است بسیاری از استقرارگاه‏های این منطقه هم‏اکنون زیر زمین‏های کشاورزی دفن شده باشند.»

زیگورات(سکوی پله‏ای):

«یکی از مهم‏ترین آثار به دست آمده،یک سازه زیگورات مانند است که متعلق به نیمه اول هزاره سوم‏ قبل از میلاد است.زیگورات کلمه‏ای بین النهرینی است که به سازه‏های«مطبق»طبق طبقه خشتی با کاربری مذهبی گفته می‏شود.زیگورات کشف شده در جیرفت حدود ۷۰۰ سال از کهن‏ترین‏ زیگورات کشف شده در بین النهرین قدیمی‏تر است. یوسف مجیدزاده سرپرست گروه کاوش در جیرفت در مورد ادامه کاوش‏ها در زیگورات جیرفت‏ گفت:«در جریان دو فصل گذشته کاوش در این محوطه باستانی باستان‏شناسان توانسته‏اند بخش‏هایی از این سازه را از زیر خاک بیرون بیاورند اما هنوز شکل کلی این بنا و ورودی یا ورودی‏های آن به دست نیامده است.»

وی با اشاره به اینکه این سازه را باید در زمره اجداد زیگورات‏های ساخته شده در بین النهرین‏ دانست،گفت:«با توجه به این نکته که سازه به دست آمده از زیگورات‏های بین النهرین قدیمی‏تر است،در کاوش‏های باستان‏شناسی در این سازه به دنبال پیدا کردن شواهدی هستیم تا نشان بدهد که‏ زیگورات‏های بعدی از روی این سازه‏ها ساخته شده است.»
سازه زیگورات مانند کشف شده در جیرفت ۱۷۰ متر ارتفاع و در ساخت آن از ۴ تا ۵ میلیون قطعه‏ خشت استفاده شده است.باستان‏شناسان در بررسی‏های خود موفق شده‏اند دو طبقه این سازه را مشخص نمایند،اما در بخش‏هایی از این محوطه شواهدی بر سه طبقه بودن سازه نیز به دست آمده‏ است.طبقه اول این سازه ۴۰۰ در ۴۰۰ متر و طبقه دوم آن ۲۵۰*۲۵۰ متر وسعت دارد.?درخصوص‏ کاربرد این سکوی پله‏ای می‏توان احتمال داد که جنبه مذهبی داشته است و همچنین نقش بنا بر روی‏ ظروف سنگی نیز مشاهده می‏شود.

خط کشف ‏شده

خط کشف‏شده در محوطه‏های تاریخی جیرفت که به بهشت گمشده باستان‏شناسان ملقب شده، متعلق به دو هزار و پانصد تا سه هزار سال پیش از میلاد مسیح،همزمان با اختراع خط در بین النهرین‏ است.باستان‏شناسان،موفق شدند در ترانشه پنج(قسمتی از محوطه تاریخی)در محوطه کنار صندل‏ ب در ۳۰ کیلومتری شهر تاریخی جیرفت اثر یک مهر دو در سه سانتیمتری را که روی آن آثار خط به صورت عمودی و افقی دیده می‏شود کشف کنند.

دکتر یوسف مجیدزاده سرپرست هیئت کاوش در محوطه‏های تاریخی جیرفت در مورد ضرورت‏ خوانده شدن خط کشف شده گفت:«با توجه به اهمیت بسیار خط در روشن شدن مسائل سیاسی، اقتصادی،اجتماعی و زندگی ساکنان منطقه جیرفت و شکوه این منطقه در پنج هزار سال پیش،خط کشف‏شده در جیرفت در اختیار خطشناسان بزرگ جهان در دانشگاه‏های سوربن،پنسیلوانیا، شیکاگو،هاروارد و دیگر دانشگاه‏های بزرگ جهان قرار گرفته است.»وی با بیان اینکه خط کشف‏ شده یک خط کاملا جدید است که از هیچ خط دیگری تأثیر نگرفته است،گفت:«خط کشف‏شده‏ در جیرفت با توجه به جدید بودن آن به چیزی حدود چهل سال زمان برای خوانده شدن توسط کارشناسان مختلف دنیا نیاز دارد.»

عکس  Tarikhema.org
مجیدزاده همچنین در مورد اهمیت این خط گفت:«این برای نخستین‏بار است که در شرق ایران آثار خط کشف می‏شود و با توجه به اینکه خط کشف‏شده همزمان با اختراع خط در بین النهرین اولین‏ خاستگاه تمدن بشری نبوده،نشان می‏دهد همزمان با آن تمدن‏های دیگری نیز حضور داشته‏اند.» به اعتقاد کارشناسان بزرگ جهان استفاده از خط در هر منطقه نشان حضور یک تمدن شکوفا در آن‏ منطقه است که می‏تواند باعث روشن شدن ساختارهای اداری،سیاسی،اجتماعی و فرهنگی یک‏ جامعه بشود.
دکتر هالی پیت‏من استاد دانشگاه پنسیلوانیا در مورد اهمیت کشف خط در جیرفت گفت،«خط کشف‏شده در جیرفت شباهتی به هیچ‏یک از خطوط کشف‏شده تاکنون ندارد و با توجه به جدید بودن و هم‏دوره‏ای آن با اختراع خط در سومر نشان می‏دهد که ما در جیرفت با تمدنی روبه‏رو هستیم‏ که می‏تواند با نخستین تمدن بشری برابری کند و ممکن است در کاوش‏های آینده مسیر تمدن بشری‏ را تغییر دهد.»

همچنین با کشف بخشی از یک آجر کتیبه‏دار با دو سطر نوشته در بخش بنای یادمانی محوطه باستانی‏ کنار صندل در حوزه تمدن هلیل‏رود و جیرفت وجود نگارش در این منطقه در عصر مفرغ(نیمه‏ نخست هزاره سوم پیش از میلاد)به‏طور قطع اثبات شد.دکتر یوسف مجیدزاده با مهم خواندن این‏ مطلب گفت:«این کتیبه روی آجری نوشته شده که گوشه چپ پایینی آن بر جای مانده است.اگرچه‏ تنها بخش‏هایی از دو سطر کتیبه در دست است،اما نوشته به روشنی به عنوان نسخه‏ای از خط نوشتاری عیلامی قابل شناسایی است که شناخته شده‏ترین آن،کتیبه پوزور این شوشنیاک،پادشاه‏ عیلامی در نیمه دوم هزاره پیش از میلاد است که از حفاری‏های شوش به دست آمد.»
کهن‏ترین خط عیلامی شناخته‏شده که تاکنون به دست آمده به عیلامی مقدم شهرت دارد و متعلق به‏ سه هزار سال پیش از میلاد است.این نوع خط در حفاری‏های گذشته شوش،تل ملیان،سیلک، ازبکی،حصار یحیی و شهر سوخته به دست آمده است. دکتر مجیدزاده همچنین با اشاره به اینکه خط نوشتاری عیلامی که در کتیبه پوزور این‏شوشنیاک‏ به دست آمده است،نسخه جدیدتری از خط به دست آمده در کنار صندل است،گفت:«به‏نظر می‏رسد خط کنار صندل خلال‏های میان دو خط عیلامی مقدم و عیلامی پوزور این‏شوشنیا را پر می‏کند.»

مواد پروتئینی و وسایل بازی

«بررسی استخوان‏های حیوانات به دست آمده در محوطه‏های تاریخی جیرفت نشان داد که ساکنان‏ جیرفت در پنج هزار سال پیش از گوشت حیوانات اهلی به عنوان پروتئین غذایی استفاده می‏کرده‏اند. مرجان مشکور استاد دانشگاه سوربن فرانسه و یکی از استخوان‏شناسان جهان در مورد بررسی‏ استخوان حیوانات در جیرفت گفت:«در بررسی‏ها در محوطه‏های تاریخی جیرفت،آثار استخوان‏ حیوانات اهلی و وحشی نظیر گاو،گورخر،آهو،گراز،خرگوش و برخی پرندگان کشف شد.تعداد استخوان گاو و گوسفند و بز در میان محوطه‏های تاریخی در مقایسه با استخوان‏های حیواناتی نظیر آهو و گورخر و خرگوش نشان می‏دهد که ساکنان جیرفت از گوشت این حیوانات به عنوان پروتئین‏ اصلی غذایی خود استفاده می‏کرده‏اند و در کنار آن از گوشت حیوانات شکار نیز مصرف‏ می‏کرده‏اند.»
مشکور در مورد دیگر یافته‏های به دست آمده،گفت:«به دست آمدن استخوان حیوانات وحشی نظیر آهو،گراز،گورخر و پرندگان در محوطه‏های تاریخی جیرفت نشان می‏دهد که این منطقه از نظر اکوسیستم زندگی در پنج هزار سال پیش دارای آب و هوای مناسب برای زندگی حیوانات‏ وحشی بوده و احتمالا در آن فضاهای طبیعی و سبز زیادی وجود داشته است.»
آخرین بررسی کارشناسان داخلی و خارجی روی چند قطعه شی‏ء باستانی به دست آمده از محوطه‏های باستانی جیرفت که از حفاران غیرمجاز به دست آمده نشان می‏دهد که ساکنان‏ محوطه‏های باستانی جیرفت پنج هزار سال پیش وسایل بازی داشته‏اند. یوسف مجیدزاده در مورد بازی در این منطقه در نیمه نخست هزار سوم پیش از میلاد گفت:«در میان‏ اشیاء باستانی که از حفاران غیرمجاز در منطقه هلیل‏رود و جیرفت گرفته‏شده است پنج شی‏ء باستانی‏ وجود دارد که سه قطعه از آن به شکل عقاب، یک قطعه به شکل عقرب با سر انسان و شی‏ء آخر هم‏ به صورت یک صفحه تخت است که روی همگی آنها حفره‏هایی به تعداد مساوی ۱۲ یا ۱۸ با اندازه‏های برابر وجود دارد که به احتمال بسیار زیاد نوعی وسیله بازی بوده‏اند.»
وی با اشاره به اینکه این وسیله بازی مثل تخت نرد بازی است که بازی می‏کرده‏اند،گفت:«هنوز مشخص نیست که مردم ساکن اطراف هلیل‏رود پنج هزار سال پیش با این وسایل بازی می‏کرده‏اند، اما نوع ساختار این اشیاء و وجود تعداد مساوی و برابر حفره‏های روی آنها نشان می‏دهد که این اشیاء ابزار بازی خاصی بوده‏اند.»به گفته مجیدزاده وجود بازی در منطقه هلیل‏رود در پنج هزار سال پیش‏ می‏تواند نشان‏دهنده وجود سرگرمی در این منطقه در آن دوران باشد.علاوه بر کارشناسان داخلی‏ تعدادی از کارشناسان مطرح بین المللی هم روی این پنج قطعه شی‏ء و کاربری آنها بررسی‏هایی انجام‏ داده‏اند.

ژان پرو یکی از بزرگ‏ترین باستان‏شناسان جهان و کارشناس بازنشسته موزه لوور فرانسه که روی‏ اشیاء باستانی جیرفت بررسی‏های بسیاری را انجام داده است با اشاره به اینکه این پنج قطعه شی‏ء وسیله بازی بوده‏اند،گفت:«از این وسیله‏های بازی که هنوز روش و سبک بازی با آنها مشخص نیست قبل از این هم در محوطه‏های باستانی در بین النهرین با تعدادی مهره به دست آمده است که‏ شکل و ساختار آنها نشان‏دهنده این است که مردم باستان با این وسایل بازی می‏کرده‏اند.»
به گفته پرو هم‏اکنون تعدادی از کارشناسان در حال بررسی‏های بیشتر روی این اشیاء هستند تا بتوانند روش این بازی را مشخص کنند،پنج قطعه شی‏ء پنج هزار ساله‏ای که به اعتقاد کارشناسان‏ وسیله بازی بوده‏اند هم‏اکنون در موزه باستان‏شناسی جیرفت نگهداری می‏شود.

اندیشه و افکار

«ژان پرو باستان‏شناس برجسته فرانسوی در این مورد می‏گوید:نتیجه‏ای که از طرز تفکر سازندگان‏ این اشیاء داشته‏ایم،خیلی جالب است که حتی در آن دوران،یعنی هزاره سوم پیش از میلاد نیز مردم‏ این ناحیه الوهیت را نه با صور انسانی بلکه به شکل موجوداتی برتر از انسان به تصویر می‏کشیده‏اند که موجودات ترکیبی،جانوران با دو سر و یا نقوش انسان‏های شاخدار نمونه‏هایی از آنها هستند.در حقیقت این افراد با کمک نمادهایی به نمایش آن برتری الهی که در پس‏زمینه ذهنی‏شان وجود داشته، می‏پرداخته‏اند.اما اینکه چرا این‏طور بوده است دلیل پیچیده‏تری دارد.در واقع باید گفت مسائلی‏ مانند مذهب،هنر و خط و نگارش همگی به‏هم مرتبط هستند و تقریبا در تمام جوامعی که در دوره‏ مشابهی قرار دارند،به‏طور همزمان به وجود می‏آیند.» اهمیت نقوش جیرفت این است که سازندگان بعضی از آنها در دوران باستان با این کار سعی کرده‏اند محیط طبیعی اطراف خود را نشان دهند و به این ترتیب به نوعی زیست‏بوم طبیعی خود را در آن‏ دوران به تصویر کشیده‏اند.دومین مسئله حائز اهمیت درباره این نقوش این است که سازندگان آنها از نقش تصاویر درختان،طبیعت،گیاهان و جانوران روی سنگ‏ها هدف خاصی را دنبال می‏کرده‏اند.

اینکه چرا سازنده این اشیاء از تصویر فلان حیوان استفاده می‏کرده و برای مثال شکل جانور دیگری‏ را نقش نکرده است از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.چرا که بدون شک هنرمندان دنیای‏ باستان دلایل خاصی برای به تصویر کشیدن این جانوران و گیاهان داشته‏اند.یک مسئله جالب دیگر که ارزش بررسی بسیار دارد،قدرت تخیل این مردم است که فراتر از انتظار ظاهر شده است.این‏ قدرت تخیل که ظاهرا در بین تمام افراد این جامعه وجود داشته و از همین‏رو من آن را قدرت تخیل‏ جمعی می‏نامم به خلق و ظهور موجوداتی نظیر انسان‏های شاخدار،عقاب‏های دوسر و یا موجودات‏ ترکیبی از انسان و یک جانور دیگر مانند:گاو نر،شیر و یا عقاب منجر شده است.در حقیقت باید اعتراف کرد که انسان‏های باستانی این ناحیه به‏خاطر نحوه شکل‏گیری و روند تکامل فکری خود متخصصان بسیاری از جمله معماران،باستان‏شناسان با تخصص‏های گوناگون و دیگر کارشناسان‏ مربوطه را شگفت‏زده کرده‏اند.

نقوش روی ظرف

«بخش عمده اشیای بازیافتی را ظروف تزئینی ساخته‏شده از صابون تشکیل می‏دهد.از میان حدود هزار قلم شی‏ء بازیافتی در حدود سیصد قلم را ظروف سنگی تزئین‏شده با نقوش برجسته و گاه کنده‏ برای ترصیع تشکیل می‏دهد که نقش مایه‏های تزئینی آنها را از انواع خاصی از جانوران،موجودات‏ هیولایی و افسانه‏ای،انسان و نیز گونه‏های چندی از گیاهان مانند نخل خرما،نمای باروی شهرها و بناهای درون آن را دربر می‏گیرد.بقیه این اشیاء به‏طور تقریبا برابر میان گونه‏ای دیگر از آثار هنری‏ تقسیم شده است که آنها عبارتند از:الف)سردیس و تندیس انسان و جانوران از سنگ مرمر؛ب) پیکره انسان و جانوران از سنگ صابونی؛ ج)پیکره انسان و جانوران از مفرغ یا بخشی از اشیای‏ تزئینی پیچیده‏تر؛د)افزون بر ظروف،گونه‏های متعددی از اشیای متفاوت از همان سنگ مانند چهارپایه(به احتمال نمای معبد با شباهت بسیار زیاد به یافته‏های مشابه از حفریات شهداد؛هـ)اسفال‏ منقوش یا ساده شبیه سفال‏های به دست آمده از شهداد،یحیی در کرمان و شهر سوخته در سیستان که‏ تاریخ آنها به اواخر هزاره چهارم و هزاره سوم ق.م می‏رسد؛و)اشیای کوچک گوناگون از سنگ‏ لاجورد مانند مهره‏های مسطح و استوانه‏ای با نقش مایه‏های انسان، شیر با سر انسان،عقاب و نقوش‏ هندسی همراه با پیکرک‏های انسان و جانور؛ز)و سرانجام ظروف ساده،مهرهای استوانه‏ای و پیکرک‏های گوناگون از سنگ مرمر.
در پیکره‏های جیرفت همانند پیکره‏های سومری،بالاتنه همه مردان برهنه و دامن به کمک شال‏ بزرگی به کمر محکم شده است.با این تفاوت که در اینجا آنها گردنبندی با آویز بزرگی از فیروزه به‏ اشکال هندسی گرد و یا بیضی به گردن دارند.آنها بدون استثناء موی بلندی دارند که از پشت تا انتهای‏ کمر ادامه یافته است.
تزئین سنگ‏نشانی همچنین در نوار یاتلی که بالای پیشانی بر گیسوان عقرب انسان بسته شده و نیز در گلبرگ‏های درختانی که بزها قصد خوردن شاخ و برگ‏هایشان را دارند،اجرا شده است. در یک گیلاس بسیار زیبا دو موجود انسانی را می‏بینیم که هرکدام با هر دست پلنگی را از دم‏ گرفته و آن را به هوا بلند کرده‏اند.یکی از آنها دامنی بلند بر تن دارد،اما دیگری ترکیبی است از احتمال فراوان لکه‏های بدن گاو نر را نشان می‏دهد.این نقش که بی‏تردید گاو-مردی است،شال‏ پهنی به دور کمر و مچ‏بندهایی بر مچ و پاها دارد.مچ‏بندها و دستبندهای این گاو-مرد و دستبندهای‏ انسان در سمت دیگر ظرف در اصل سنگ‏نشانی شده بود که همه آنها از میان رفته است.افزون بر آن، دامن مرد در این ظرف که راه‏راه نشان داده شده است در اصل به کمک یک یا چند رنگ سنگ‏نشانی‏ شده بود که همه آنها نیز از میان رفته است.
اگرچه نقش‏مایه سلطان جانوران که از هزاره چهارم ق.م بر مهرهای استوانه‏ای دوره‏های شوش‏ واروک جدید پدیدار می‏شود، کیفیت کار و در درجه مهارت و استادی به‏کار رفته در ساخت و پرداخت ظروف جیرفت و به‏طور کلی اشیای بازیافتی نشان می‏دهد که آغاز مکتب صنعت سنگ در جنوب شرق ایران و به‏ویژه در منطقه جیرفت می‏بایست به چندین سده پیش بازگردد.بر روی‏ ظروف جیرفت ما نه تنها کرارا به نقش‏مایه تزئینی سلطان جانوران برمی‏خوریم،بلکه سلطان با رام‏کننده در یک ظرف به صورت ترکیبی گاو-مرد و در ظرف سنگی دیگری در شکل شیر-مرد ظاهر می‏شود و این از پنجه و چنگال‏ها و دم ستبر و بلند آن قابل تشخیص است.این موجودات انسانی یا هیولایی انواع گوناگون جانوران وحشی مانند پلنگ‏ها،مارها یا انسان‏ها عقرب‏ها را در کنترل دارند.
یکی دیگر از نقش‏مایه‏های روی ظروف سنگی بازیافتی از جیرفت که در هنر سومری متداول است، رویارویی دو جاندار وحشی است.اما شکل خاصی از این نقش‏مایه که ویژه دوره اوروک جدید به‏شمار می‏رود از دو جانوری تشکیل شده است که دم یا گردن‏های بلندشان در یکدیگر تاب خورده است.این نقش‏مایه تنها بر روی مهره‏های استوانه‏ای ظاهر می‏شود.ما هنوز نمی‏دانیم که آیا این‏ نقش‏مایه بر مهرهای استوانه‏ای در جیرفت نیز ظاهر می‏شود یا نه،زیرا ما تنها دو مهر استوانه‏ای از این‏ منطقه در اختیار داریم.(ت.۶)اما صحنه رویارویی یکی از متداول‏ترین نقش‏مایه‏هاست که ما با آن در تزئین ظروف سنگی روبه‏رو می‏شویم.این جانوران خشمگین با دهان بسیار باز به حالت رودررو از دو پلنگ و دو مار و یا یک پلنگ و یک مار تشکیل می‏شود.
رودررویی این جانوران،به‏ویژه در مورد مارها همیشه با مهارت و زیبایی خاصی کار شده است.زیرا گردن و دم حتی در نمونه‏ها به تمامی بدن آنها همانند ریسمانی درهم پیچیده است.صحنه رویارویی‏ دیگر نبرد یک عقاب با دو مار را دربر می‏گیرد.اگرچه این نقش‏مایه به اندازه رویارویی مارها با پلنگ‏ها متداول نیست،اما بی‏تردید طراحی آنها به دست بزرگ‏ترین استادان کارگاه‏های؛ سنگ‏تراشی انجام گرفته است.نقش‏مایه متداول دیگری جانوران شاخدار و گیاه‏خوار را نشان‏ می‏دهد که در صلح و آرامش در مرغزار به چرا مشغولند.در این صحنه‏ها اغلب دو بز کوهی را می‏بینیم که رو به یکدیگر در دو سوی درختی به حالت کاملا قرینه ایستاده و یا بر روی پاهای جلو ایستاده و به صورت نمادی قصد خوردن شاخ و برگ درخت را دارند.نسخه قدیمی‏تری از این صحنه‏ بر یک مهر استوانه‏ای از دوران اوروک جدید حک شده است که در آن مردی که گفته می‏شود ممکن‏ است حاکم باشد بزها را با شاخه‏های درختی که در دست دارد تغذیه می‏کند.اما نمایش واقعی دو بز رودررو و در دو سوی یک درخت از دوره پرتو ایلامی از شوش III و یحیی IVC به دست آنها است. نمونه‏های واقعی نماد و درخت زندگی و بزهای کوهی بر ظروف سنگی جیرفت در طبیعی‏ترین و زیباترین شکل ممکن بارها و بارها ظاهر می‏شود.بزی که هر چهارپایش بر زمین قرار دارد و خمیدگی شاخ‏هایش رو به بالاست بزی که یکی از پاهای پیشین را بالا آورده است.بزی که روی دو پای عقب ایستاده و یکی از پاهای پیشین را تا نزدیکی پوزه بالا آورده است،یا اینکه آن را روی شاخه درخت قرار داده است و بزهایی که در دو ردیف و در دو جهت مخالف از چپ به راست‏ و از راست به چپ و در حالات گوناگون قرار دارند.
در این صحنه‏ها گونه‏ای متفاوت از بزهای کوهی را می‏توان از شکل شاخ‏هایشان تشخیص داد. جزئیات بیشتر جنسیت،یعنی نر یا ماده بودن،سن یعنی بالغ یا نابالغ بودن را نشان می‏دهد.گوناگونی‏ انواع در مورد نباتات نیز به خوبی مشهود است.اگرچه نقش‏های گوناگونی مانند انسان،عقرب‏ انسان،شیر انسان،مار عقاب،عقرب پلنگ،شیر گاو،گاو کوهاندار و بز کوهی به کرات بر ظروف‏ سنگی جیرفت ظاهر می‏شود،اما در میان آنها تنها بدن موجودات خاصی(پلنگ،مار،عقرب،عقاب، انسان)سنگ‏نشانی شده است.افزون بر آن،در چندین مورد نقش عقاب،عقرب و عقرب انسان را در سطح تخته سنگ‏های نازک حجاری و بدنشان را سنگ‏نشانی کرده‏اند.سوراخ‏های ایجاد شده را پشت هر یک از این پیکره‏ها نشان می‏دهد که آنها خود زمانی همچون قطعه‏ای از ترصیع در صحنه‏ تصویری سطح گسترده‏تری نشانده شده بودند.
نقش‏مایه جالب توجه دیگری که در تزئین ظروف سنگی جیرفت ظاهر می‏شود عقرب انسان است. اگرچه ما هنوز درباره اهمیت و مفهوم این وجود ترکیبی و هیولایی چیزی نمی‏دانیم،اما در؛ اسطوره‏ای بودن آن تردیدی وجود ندارد.زیرا ما با این مخلوق در حماسه اسطوره‏های گیلگمش در نقش نگهبان دروازه کوه‏های مشو،دروازه‏ای که برای ورود به شهر ظلمات می‏بایست از آن گذر کرده مواجه می‏شویم و سرانجام نمایش معماری بر ظروف سنگی جیرفت اهمیت بسیار زیادی دارد.

مجسمه‏های لولایی

بررسی‏های باستانی و اشیاء به دست آمده از محوطه باستانی جیرفت،نشان می‏دهد که ساکنان این‏ محوطه،پنج هزار سال پیش مجسمه‏هایی با دست و پای متحرک و لولادار شبیه عروسک‏های‏ خیمه‏شب بازی می‏ساختند.یوسف مجیدزاده سرپرست گروه کاوش‏های باستان‏شناسی جیرفت دراین‏باره گفت:«طی‏ کاوش‏های باستان‏شناسی انجام شده در جیرفت و همچنین در میان اشیای باستانی کشف شده از قاچاقچیان بخش‏هایی از تعدادی مجسمه شبیه به عروسک‏های خیمه‏شب بازی به دست آمده که‏ دست و پای آنها از بدن جداست و احتمالا به وسیله میله‏ای آهنی اجزای بدن آنها به هم وصل می‏شده‏ است.»وی گفت:«این مجسمه‏های لولایی که دست و پای آنها هم حرکت می‏کرده از جنس سنگ‏ مرمر بوده که در اندازه‏های ۳۵ تا ۴۰ سانتیمتر ساخته شده‏اند.»
به گفته مجیدزاده این مجسمه‏ها که به شکل انسان و حیوان ساخته می‏شده‏اند در محوطه‏های‏ باستانی جیرفت استان کرمان جای گرفته‏اند.این محوطه‏های باستانی که در هزاره سوم پیش از میلاد آثار ارزشمندی را در خود جای داده‏اند،جزو غنی‏ترین محوطه‏های باستانی جهان محسوب می‏شوند.در طول رودخانه هلیل‏رود تاکنون بیش از ۱۰۰ محوطه باستانی شناسایی شده است. مجیدزاده،همچنین با اشاره به اینکه هنر حکاکی و سنگ‏تراشی مردم جیرفت از هنر مجسمه‏سازی‏ آنها بسیار قوی‏تر بوده است،در مورد مجسمه‏های دیگر شناسایی شده از این محوطه گفت:«به جز مجسمه‏های لولایی نوعی دیگر از مجسمه‏ها نیز در این محوطه شناسایی شده‏اند که از جنس سنگ‏ کولریت هستند و یک‏تکه ساخته می‏شدند.»

بهترین از سراسر وب

[toppbn]
13 نظرات
  1. کوروش می گوید

    بسیار عالی لطف کنید نام خودتون رو هم قید بکنید . خیلی عالی میشه..

  2. خسرو تورک قشقایی می گوید

    ارته و انشان نام های الصاقی و تورکتبار ونیای تورکان امروزی بودند و با تورکان سومری همریشه هستند از طرف خسرو تورک قشقایی از نوادگان اغوزخان بزرگ و فرزند طاهرخان ایل بیگی از محققان تورک شناس و استاد دانشگاه های معتبر جهانی استانبول تورکیه

    1. امید می گوید

      این چرندیات رو از کجا ارائه دادی؟ ریشه ترک ها قفقاز شمالی و رگ ریشه مغولی دارند.هیچ اثار و کتیبه ای در کشور ایران از قبل از اسلام که متعلق به ترک ها باشند نیست . امثال شما که ترک زبان هستید فقط زبان ترک هست و اجداد شما ایرانیانی هستند که طی حملات ترک ها به مرور تغییر زبان دادند .عین مصری ها که باتمدن ۵ هزار ساله الان عربی حرف میزنن

      1. شاهین می گوید

        امید جان
        درود بر شما
        این ها تمام ترک خودپندار هستند که نمی‌خواهند باورکنند ایرانی نژاد هستند حتی ژنتیک هم ثابت کرده که این ها ایرانی هستند اما نمی خواهند باورکنند قشقایی ها آرانی ها ترک های عراق آذری ها و ترک های خراسان و درصد ۴۰ترکمن ها ایرانی هاپلوگروپ آنها ایرانی و همریشه با ایرانیان هستند

      2. فرشاد می گوید

        دوست گرامی حتی شما که فارسی حرف میزنید شاید اصالتا فارس نباشید و صرفا تغییر زبان هست. اتفاقا اثار بسیاری از ترکان قبل اسلام هست و زبان ترکی یک زبان قدیمی هست. زبان همین سومری ها هم زبان الصاقی بوده و حتی کلمات مشترک با ترکی دارد. هنوز تا خواندن این متون فاصله هست اما هر تمدنی از روی تمدنهای دیگه با اقتباس و حذف و اضافه رشد کرده. مثل تمدن هخامنشی که در بستر تمدنهایی مثل اوراراتویی و عیلامی و بابل رشد کرد. خود ترکان هم بعدا بر بستر تمدن ایرانی رشد کردن و نمونه اش امپراطوری سلجوقی بود .

        1. دکتر غلامرضا غضنفرزاده از دانشگاه چوکوروا تورکیه می گوید

          جک تحریف نکن ترکان همچون تازیان فاقد فرهنگ و انسانیت و خرد می باشند ،مردم آذری و ارانی و آناتولی شرقی ایرانی می باشند که ترک‌زبان شده اند

        2. علی می گوید

          تمدن جیرفت یا آراتا و حتی تمدن سومر هیچ کدام به ترک ها هیچگونه ارتباطی ندارند و هیچ مرکز دانشگاهی معتبری در دنیا چنین چیزی رو مطرح نکرده ، ترک زبان های ایران از نظر نژادی کاملا ایرانی هستند و فقط زبان آنها طی چند قرن به زبان ترکی تغییر کرده مانند اهالی آمریکای جنوبی که زبانشان به زبان های پرتغالی یا اسپانیایی تغییر کرده یا تمدن چند هزار ساله مصر که زبانشان عربی شده است

          1. Rostam می گوید

            اصلا تمدن ارته مخفف اریاته هست که اریایی تبار بودن و خوده این ترکپندارها خودشون‌رو‌جدا از اریایی میدونن و حرفاشون تناقض داره و تلاش میکنن یه طوری بگن ما قدمت داریم!

    2. علی می گوید

      تمدن جیرفت یا آراتا و حتی تمدن سومر هیچ کدام به ترک ها هیچگونه ارتباطی ندارند و هیچ مرکز دانشگاهی معتبری در دنیا چنین چیزی رو مطرح نکرده ، ترک زبان های ایران از نظر نژادی کاملا ایرانی هستند و فقط زبان آنها طی چند قرن به زبان ترکی تغییر کرده مانند اهالی آمریکای جنوبی که زبانشان به زبان های پرتغالی یا اسپانیایی تغییر کرده یا تمدن چند هزار ساله مصر که زبانشان عربی شده است

    3. rostam می گوید

      من موندم‌چرا هر چیز قدیمی رو‌میخواین بزور وصل کنید به تورکها که قدمتدار بشین! اصلا ترکها در دوره مغول و‌غزنوی به سمت ایران و کشورهای اطراف ایران رسیدن و تا قبلش سمت اسیای مرکزی و تبت و شمال چین زندگی میکردن و‌از دوره غزنوی بود که اذربایجان مرکز رفت و امدشون شد و زبانشون در اون منطقه گسترش پیدا کرد و‌مغولها هم اذربایجان رو واسه اسکان انتخاب کردن و‌تا قبلش زبان پهلوی در اذرابادگان‌رایج بود که اسناد تاریخیش موجوده حالا تو میخوای قدمت پنج هزارساله یا بیشتر بهش بدی!؟ الان دیگه دوره دروغگویی نیس چون هرکس بایه سرچ ساده میتونه بفهمه چی به چیه

  3. مهران می گوید

    ارآتا از دو کلمه تورکی ار به معنی قهرمان و آتا به مانی پدر تشکیل یافته . اراتابئیل یعنی سرزمین اراتا همان ارتابیل و اردبیل کنونی است .

    1. دکتر غلامرضا غضنفرزاده از دانشگاه چوکوروا تورکیه می گوید

      پانترکیسم مرز خریت و بیشعوری و بی هویتی را هزاران کیلومتر جاده حا کرده است

    2. افشین می گوید

      سکوهای علمو جا به جا کردی با این نظریه

ارسال یک پاسخ