سبک معماران ساسانی در سدسازی
گرداب سنگی خرم‌آباد یکی از بناهایی است که به‌دلیل کاهش بارندگی در سال های اخیر خشک شده اما هنوز قابل استفاده است.
در طول تاریخ، آب همواره اساسی ترین دلیل ایجاد تمدن های بشری بوده و انسان‌ها همواره در کنار چشمه‌ها و رودخانه‌ها تمدن‌ها را برپا کرده‌اند؛ رویکردی که در شکل‌گیری غالب حوزه‌های زیستی و تمدنی قابل رویت است و اکنون هم می‌توان آثار تاریخی برجا مانده از آن را در مناطق مختلف کشور از جمله در خرم‌آباد مشاهده کرد. این بنای ساخته شده را می‌توان با سدهای ساخته شده حال حاضر کشور مقایسه کرد با این تفاوت که سدهای کشور نه‌تنها مفید واقع نشده‌اند، بلکه باعث ایجاد مشکلاتی نیز شده اند.
لرستان این روزها مانند بسیاری از استان‌های کشور، با چالش خشکسالی روبه‌رو است و بخش‌هایی از «کشکان»، به‌عنوان یکی از رودخانه‌های اصلی استان، کاملا خشک شده و خبری از چشمه‌ها و سراب‌های همیشه جاری این استان نیست؛ پس فرصت مناسبی است تا نگاهی داشته باشیم به وضعیت این روزهای بنای گرداب سنگی، که از آثار تاریخی مهم در حوزه تأمین نیازهای آبی مردم این منطقه به‌حساب می‌آید.
گردو بردینه
گرداب سنگی در شهر خرم‌آباد اثری باستانی به‌جا مانده از دوره ساسانی است؛ بنایی که توسط آن آب چشمه‌ها ذخیره و برای استفاده به نقاط مختلف شهر منتقل می‌شده‌است. یک کارشناس میراث فرهنگی دراین‌باره به همشهری می‌گوید: این بنای تاریخی در گویش لری «گردو بردینه» نامیده می‌شود و با سنگ و ساروج (آهک و گچ) بنا شده‌است؛ بنایی دایره‌ای شکل که به شکل دیواری بزرگ و سنگی، اطراف چشمه‌ای را احاطه کرده‌است.
«عطا حسن‌پور» با بیان اینکه این دیوار اطراف یک چشمه را احاطه و آب را در خود ذخیره کرده‌است، می‌افزاید: آب از این محل به وسیله کانال‌هایی، به نقاط مختلف شهر شاپورخواست منتقل می‌شده‌است. این سازه ۱۸متر قطر، ۳متر پهنا و ۱۸متر ارتفاع دارد که در سمت شرق آن، دریچه‌ای ساخته شده که به‌وسیله یک شیء کشویی مسدود می‌شده‌است تا آب به‌سمت جوی غربی گرداب منتقل شود.
وی ادامه می‌دهد: وجود این گرداب سنگی در گذشته اهمیت زیادی داشته است، به‌طوری‌که در فاصله ۱۲کیلومتری گرداب، دره‌ای به نام «بابا عباس» وجود دارد که درآن بقایایی از یک آسیاب به‌چشم می‌خورد که آب موردنیاز خود را از گرداب سنگی می‌گرفته است.
بنایی بدون آجر
وی با بیان اینکه بهترین زمانی که می‌توان دریچه‌ها را باز کرد، زمانی است که آب گرداب به حداقل خودش می‌رسد، یعنی اواخر تابستان یا اوایل پاییز، توضیح می‌دهد: مصالحی که این گرداب با آنها ساخته شده، همان موادی است که برای ساخت شهر شاپورخواست و پل شاپوری در استان لرستان هم استفاده شده‌است. معمولا در نیمه‌دوم دی‌ماه آب این چشمه فصلی طغیان می‌کند و سطح آب درون گرداب کاملا بالا می‌آید و سرزیر می‌شود. کانال‌ها و جدول‌هایی که در سطح شهر خرم‌آباد وجود دارد، سرریز آب چشمه را به سمت رودخانه منتقل می‌کند.
حسن‌پور ادامه می‌دهد: زمانی که آب پایین می‌آید و کم می‌شود، دریچه‌های زیرین عملکرد خودشان را حفظ کرده‌اند، این دریچه‌ها نیز به‌صورت طاق ضربی از سنگ ساخته شده‌اند. هیچ آجری دراین بنا به کار نرفته و صرفا از سنگ با ملات ساروج ساخته شده‌است.
وی عنوان می‌کند: استفاده از ساروج نیز به این دلیل است که با سنگ سازگاری دارد و هرچه آب به آن بخورد، سفت‌تر می‌شود. در واقع همه بناهای تاریخی ایران، مانند آب انبارها، گرداب‌ها و کانال‌های تقسیم آب که با آب ارتباط دارند، همه از این ماده ساخته شده‌اند؛ ساروج هرگز آب را تخریب نمی‌کند.
این کارشناس میراث فرهنگی سی‌وسه پل را مثال می‌زند و می‌گوید: این روزها که خیلی می‌شنویم سی‌وسه پل به‌دلیل قطع آب زاینده‌رود درحال تخریب است، به این علت است که ساروج باید آب بخورد، درغیراین‌صورت چسبندگی خود را از دست می‌دهد و ممکن است پودر شده و بنا متلاشی شود.
۵ خروجی و ۲ ورودی
از ۷ دریچه‌ای که دراین بنا تعبیه شده، ۵ دریچه برای خروج و ۲ دریچه ویژه ورود آب است. حسن‌پور دراین‌باره اظهار می‌کند: ورودی‌ها در بخش شمالی و خروجی‌ها در بخش‌های مختلف گرداب تقسیم شده‌اند و آب را به اندازه‌های مختلف و بخش‌های مختلف شهر توزیع و تقسیم می‌کرده‌اند. بنابراین گرداب سنگی بنایی برای نگهداری، کنترل، تقسیم و توزیع آب بوده‌است که نشان از دانش و مهندسی آب ایرانی‌ها در زمان ساسانیان دارد.
وی معتقد است که این بنا براساس اصول مهندسی طراحی شده و درعین سادگی ظاهری، طرحی بسیار پیچیده دارد. حسن‌پور ادامه می‌دهد: آب این بنا نیز از آبخوان آهکی تأمین می‌شود که در دامنه سپیدکوه قرارگرفته است که آبخوان عظیمی محسوب می‌شود و سالانه ۱۰۰ میلیون مترمکعب تغذیه آب دارد. سیستمی که این آب را وارد گرداب می‌کند، سیستم درز و شکاف است که در کف گرداب ترواش می‌کند و آب‌دهی آن با آغاز بارندگی‌ها در اواسط پاییز آغاز و در اواخر دی کم می‌شود.
وی می‌افزاید: آب در وسط گرداب تا ارتفاع ۴ متر بالا می‌آید، اما در بیرون از کف زمین تا ارتفاع ۴ متر خاک مرده است. ۳ متر و اندی از ارتفاع این بنا بیرون و ۴ متر آن داخل زمین است تا بتواند سطح زمین‌های اطراف را با سطح آب داخل هم‌تراز کند که اگر زمانی زلزله‌ای رخ داد، نیروهای رانشی خنثی شود یا از فشاری که آب از درون به بنا می‌آورد کاسته شود تا بنا آسیب نبیند. خاک بیرون به اندازه تراز آب درون بالا آورده شده تا خاک بیرون و آب داخل هم‌سطح هم باشند.
حسن‌پور اضافه می‌کند: بنابراین این بنا هیچ‌گاه توسط زلزله و نیروهای رانشی از بین نرفته و طی هزارسال حفظ شده و به دست ما رسیده تا الگویی برای مهندسان باشد تا سامانه آب‌رسانی دوران باستان را تا حد امکان در دنیای امروز به‌کار بگیرند.
لایروبی گرداب‌سنگی در انتظار اعتبار
معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان لرستان نیز دراین زمینه با بیان اینکه در سال‌های‌گذشته مرمت‌هایی روی گرداب‌سنگی انجام شده، به خبرنگارهمشهری می‌گوید: این گرداب یکی از چشمه‌های فصلی خرم‌آباد به‌شمار می‌رود که امسال به‌دلیل کاهش بارندگی‌ها بسیار کم‌آب شده‌است. «زهرا بهاروند» می‌افزاید: درحال‌حاضر لایروبی کف این گرداب در دستورکار قرار دارد که به محض اختصاص اعتبار، اجرا می‌شود.
وی اظهار می‌کند: اجرای این طرح همکاری شهرداری را می‌طلبد. البته در سال‌های گذشته در تابستان عملیات لایروبی انجام شده، اما این اقدام باید به‌صورت مستمر ادامه یابد. ازسوی دیگر حریم گرداب نیز درحال آزادسازی است و املاکی دراطراف آن تملک شده‌اشت و عرصه این اثر تاریخی پس از تملک کامل، ساماندهی می‌شود. بهاروند اضافه می‌کند: با توجه به اینکه گرداب‌سنگی در بافت شهری قرارگرفته، ساماندهی حریم این بنای تاریخی نیازمند همکاری شهرداری است.
