ابداعات بین النهرین | از چرخ تا اولین مدارس و رشوه و تملق

بسیاری از اقلامی که امروزه مورد استفاده قرار می گیرند، ابداعاتی هستند که در بین النهرین، در دوران دودمانی نخستین (۲۹۰۰- ۲۳۳۴ ق.م) و یا از دست آورد های دوره اوروک (۴۱۰۰- ۲۹۰۰ ق.م) شکل گرفته اند. کهن ترین و ابتدایی ترین ابداعات به سومریان نسبت داده شده است که توسط اکدیان (۲۳۳۴- ۲۲۱۸ ق.م) و تمدن های بعدی در بین النهرین توسعه یافته اند.

موارد زیر نمونه هایی از ابداعات شکل گرفته در بین النهرین می باشد:

• چرخ
• تولید انبوه سرامیک
• ریاضیات
• تقسیم بندی زمان
• نوشتن
• مهر های استوانه ای و پاکت نامه
• تولید انبوه آجر
• شهر ها
• نقشه
• بادبان

ده مورد ذکر شده تنها بخش کوچکی از پیشرفت های شکل گرفته در بین النهرین در زمینه های تکنولوژی، فرهنگ و علم می باشند. محقق ساموئل نوآه کریمر لیستی از ۳۹ قلمی را که برای اولین بار در سومر کهن ظاهر شده اند و سپس توسط فرهنگ ها ی بعدی توسعه یافته و امروزه کمابیش برای مردم آشنا هستند، تهیه کرده است:

• اولین مدارس
• اولین مورد ‘رشوه و تملق’
• اولین مورد ‘بزهکاری خردسالان’
• اولین مورد ‘جنگ روانی’
• اولین کنگره دو مجلسی
• اولین تاریخ دان
• اولین مورد کاهش مالیات
• اولین پیامبران از جمله نوح، موسی و مسیح
• اولین مستند قانونی
• اولین کتاب داروسازی
• اولین سالنامه کشاورزی
• اولین تجربه در باغبانی با درختان سایه انداز
• اولین کیهان شناسی بشر
• اولین الگوهای اخلاقی
• اولین ‘شغل’
• اولین ضرب المثل ها
• اولین حیوانات افسانه ای
• اولین مناظره های ادبی
• اولین داستان های مشابه و موازی کتاب مقدس
• اولین داستان رستاخیز
• اولین قدیس ‘جرجیس (سنت جورج)’
• اولین نمونه ی اقتباس ادبی
• اولین دوره ی قهرمانی بشر
• اولین شعر عاشقانه
• اولین کاتالوگ کتابخانه
• اولین دوران طلایی بشر
• اولین جامعه ‘مریض’
• اولین مرثیه های مورد استفاده در نیایش
• اولین قهرمانان ورزش های استقامتی
• اولین تصاویر ادبی
• اولین نماد های جنسی
• اولین قدیسه مریم عذرا
• اولین لالایی
• اولین پرتره ادبی
• اولین مرثیه
• اولین پیروزی کارگری
• اولین آکواریوم

۳۹ مورد ذکر شده که در بین سال های ۵۰۰۰- ۱۷۵۰ ق.م در سومر شکل گرفته و توسعه یافته اند نیز بطور کامل نشان دهنده ی تمامی ابداعات متعلق به بین النهرین نمی باشند. فرهنگ های متفاوت منطقه از سومر و از یکدیگر اقتباس و برخی از چشمگیرترین تمدن های تاریخ را ایجاد کردند. یکی از مهمترین ابداعات بین النهرین نوشتار از طریق خط میخی می باشد که اعتقادات، تاریخ و فرهنگ منطقه را که از تمامی جهات تاثیر چشمگیری بر روی تمدن های بعدی داشته، حفظ کرده است.

محقق پول کریوازیک (Paul Kriwaczek) اینگونه می نویسد:

در طول عمر دو هزارو پانصد ساله ی خود، سنتی که بر اساس خط میخی بنا شد‌ه بود، تمامی آنچه را که ما به زندگی متمدن نسبت می دهیم اختراع و یا کشف کرده است. نقطه ی آغاز آن قریه های نوسنگی می باشند که عمدتا اجتماعات کشاورز و خودبسنده ای بودند و نقطه ی پایان آن دنیایی است که تنها در شهر ها و امپراطوری ها، تکنولوژی، علوم، قانون و دانش ادبی خلاصه نمی شود؛ بلکه سیستمی جهانی و شبکه ای متصل از ملت ها می باشد که با یکدیگر مراوده، تجارت و جنگ می کنند و بخش اعظمی از جهان را در بر گرفته اند. اینگونه بوده است دست آورد های نویسندگان خط میخی. (۱۱-۱۲)

به این دلیل است که از بین النهرین به عنوان ‘گهواره تمدن’ و از بخشی از آن به عنوان هلال حاصلخیز یاد می شود. زیرا در این منطقه بسیاری از پیشرفت های فرهنگی برای اولین بار تاسیس شده، رشد نموده و با بقیه ی جهان به اشتراک گذاشته شده اند.

چرخ

با وجود اینکه قدیمی ترین نمونه ی چرخ در اروپای مرکزی یافت شده، باور بر این است که ایده ی ابتدایی چرخ ریشه در بین اانهرین داشته است.

چرخ در سال ۳۵۰۰ ق.م به منظور تولید سرامیک (چرخ سفالگری) ابداع شد و بعد ها برای حمل و نقل نیز مورد استفاده قرار گرفت. با وجود اینکه قدیمی ترین نمونه ی چرخ در اروپای مرکزی یافت شده، باور بر این است که ایده ی ابتدایی چرخ ریشه در بین اانهرین داشته است. در سال ۳۰۰۰ ق.م سومریان از گاری و واگن هایی دو و چهار چرخه برای حمل مردم و کالا استفاده می کردند. بر اساس گفته های محقق استفان برتمن، “چرخ های این وسایل نقلیه از چوب های محکم به شکل نیم دایره تشکیل می شدند که با میخ به یکدیگر وصل و با چرم پوشیده می شدند” (۲۵۴). در سال ۳۲۰۰ ق.م اولین ارابه ها برای اشراف زادگان و ثروتمندان به عنوان وسیله ی حمل و نقل شخصی شکل گرفته و بعد ها توسط اکدیان و آشوریان برای ارتش مورد استفاده قرار گرفتند.

تولید انبوه سرامیک

چرخ سفالگری امکان تولید انبوه سرامیک و در نتیجه اقلام مقرون به صرفه مانند کوزه و کاسه برای طبقه پایین اجتماعی را فراهم کرد. در دوره های قبل این اقلام دست ساز بوده و با وجود اینکه هرکس می توانست کوزه و کاسه ها ای قابل استفاده را با استفاده از سفال درست کرده و در آفتاب خشک کند، کیفیت آنها با ظروف تولید شده توسط صنعتگران قابل مقایسه نبود. سرامیک های تولید انبوه همچنین توسط ارتشیان و نیرو های کاری به عنوان ظرف برای نگه داشتن توشه نیز استفاده می شدند. این ظروف می توانستند به راحتی حمل و در صورت شکسته شدن، به سرعت جایگزین شوند. صنعتگران در اکثر مواقع به قصر ها و یا معابدی که مواد اولیه ی کارشان را تامین می کردند، متصل بودند. با وجود تولید در تعداد بالا، سرامیک ها اکثرا با فیگورهای نقاشی شده، اشکال و نقوش تزیین می شدند.

ریاضیات

سومریان قبل از ابداع نوشتار، ریاضیات را ایجاد کردند. در اوایل دوره اوروک درک قواعد ریاضی برای آموزش دیدن در کتابت امری ضروری بود و در دوره دودمانی نخستین از هندسه مرتبا برای اندازه گیری و تقسیم کردن اراضی و ایجاد کانال های آبیاری استفاده می شد. محقق گندولین لیک (Gwendolyn Leick) توضیح می دهد که “این امر از طریق اندازه گیری اضلاع زمین به جای گوشه های آن انجام می گرفت. برای مثال زمین هایی با شکل های نا معمول به قسمت هایی ساده با اضلاع منظم تقسیم می شدند و در نهایت اندازه های تمامی قسمت ها با یکدیگر جمع می شد” (۱۱۶). مثلثات هیچگاه توسعه نیافت اما، بر اساس گفته های لیک، قضیه ی فیثاغورث هزار سال قبل از خود فیثاغورث مورد استفاده قرار می گرفت.

زمان

سومریان یک روز را به ۱۲ ساعت روشنایی و ۱۲ ساعت تاریکی، به علاوه ساعت های ۶۰ دقیقه ای تقسیم کردند.

پس از ابداع ریاضیات و بطور تقریبی در سال ۳۰۰۰ ق.م، سومریان ایده ی زمان را نیز ایجاد کردند. آنها با استفاده از دستگاه اعداد پایه ۶۰، یک روز را به ۱۲ ساعت روشنایی و ۱۲ ساعت تاریکی، به علاوه ساعت های ۶۰ دقیقه ای و دقایق ۶۰ ثانیه ای تقسیم کردند. به نظر می رسد که قبل از این تقسیم بندی مردم از زمان طلوع خورشید تا غروب کار می کردند، اما پس از ایجاد این تقسیم بندی امکان این وجود داشت تا برای روز های کاری محدودیت زمانی تعیین و شب و روز یک فرد مطابق سیستمی که وابسته به طلوع و غروب خورشید بود، سازماندهی شود. انسان ها می توانستند با استفاده از ساعت های آفتابی و آبی زمان را تشخیص دهند و این امکان به آنها کنترل بیشتری بر روی زندگی و سازماندهی کار، اوقات فراقت و تعیین زمان مناسبت های مذهبی میداد.

نوشتار

نوشتار بصورت تقریبی در سال ۳۶۰۰ ق.م و احتمالا به هدف رفع نیاز برقراری ارتباط بین سازنده، فروشنده، خریدار و توزیع کننده در تجارت های راه دور شکل گرفت. همانطور که ذکر شد، سیستم نوشتار خیط میخی نام داشت که خود از علائم تصویری ساده نشأت گرفته بود. این علائم تصویری می توانستند تنها موضوع پیام، مانند آبجو (محبوبترین نوشیدنی در بین النهرین و یکی دیگر از ابداعات سومریان)، را بازگو کنند اما قدرت انتقال دادن اطلاعاتی مانند مقصدی که نوشیدنی از یا به آن فرستاده می شد را نداشتند. نوشتار برای انسان ها این فرصت را فراهم کرد تا بتوانند پیام های خود را نسبت به حجم، کیفیت و دیگر اطلاعات کالا (مانند اینکه آیا کالا خریداری شده، فروش رفته و یا به عنوان قربانی در معابد استفاده خواهد شد) دقیق و مشخص کنند. یک رسید آبجو متعلق به سال ۲۰۵۰ ق.م در شهر اور یکی از بهترین نمونه های نشان دهنده ی جنبه ی تجاری نوشتار می باشد و در آن ذکر شده که حجم مشخصی از آبجو از آبجو سازی الولو (Alulu) به خریدار تحویل داده شده است. در آن زمان با پیشرفت کردن خط میخی، از آن در ثبت قوانین، رسید ها، نیایش ها، سرود های مذهبی، داستان ها، اساطیر و حماسه هایی مانند حکایت گیلگمش نیز استفاده می شد. این پیشرفت همچنین باعث ایجاد ژانر های متفاوتی مانند ژانر ادبیاتی نارو بین النهرین نیز شد که به هدف سرگرمی و ترغیب به ارزش های فرهنگی استفاده می شد.

مهرهای استوانه ای و پاکت نامه

قبل از ایجاد نوشتار برای سندیت بخشیدن به توافقات از مهرهای استوانه ای و مومی با طرح های شخصی که مشخص کننده ی هویت و شغل فرد بودند، استفاده می شد. مهر های استوانه ای ریشه در سومر و یا منطقه ای که امروزه با نام سوریه شناخته می شود ۷۶۰۰- ۶۰۰۰ ق.م دارد. آنها از سنگ های نیمه قیمتی (مانند یاقوت ارغوانی، سنگ لاجورد، مرمر، ابسدین و غیره) درست می شدند و به دور گردن یا مچ آویزان و یا به لباس وصل می شدند. مهر های استوانه ای بر روی سفال خیس فشار داده می شدند و از خود اثری بر جای می گذاشتند که نشانگر امضای فرد در اقدامات قانونی و توافقات کاری بود. پس از ابداع نوشتار، مهر های استوانه ای و مومی به هدف امضا کردن مکاتبات و سندیت بخشیدن به قرارداد ها استفاده می شدند. زمانی که مکاتبات راه دور تبدیل به امری معمول و عادی شد، پاکت های نامه از جنس سفال برای حمل پیام ها نیز ابداع شدند. پاکت نامه ها از بیرون با مهر های استوانه ای مهر و موم و تنها توسط مخاطب پیام شکسته می شدند. ارتباط مهر های استوانه ای با صاحبان آنها به اندازه ای نزدیک بود که دزدیده شدن آنها مصداق سرقت هویت در دنیای امروزی می بود زیرا یابنده ی مهر می توانست از آن بنا به نیاز و خواست خود استفاده می کرد.

تولید انبوه آجر

تولید انبوه آجر در دوره ی اوروک و بطور تقریبی در سال ۳۱۰۰ ق.م شکل گرفت. تا قبل از آن، تک تک آجر ها بصورت دست ساز ساخته شده و در کوره و زیر آفتاب پخته و یا خشک می شدند. تولید تک به تک آجر بخصوص به هدف ساخت بنا های عظیم مانند زیگورات ها (یکی دیگر از ابداعات بین النهرین) بسیار طاقت فرسا بود و این دلیلی برای تولید قالب هایی شد که یک نیروی کاری می توانست به تنهایی با استفاده از آنها در هر نوبت ده و یا تعداد بیشتری آجر تولید کند. برای بالا بردن مقاومت آجر، سفال با شن و ماسه، نی و کاه ترکیب می شد و در زیر آفتاب خشک شده یا با آتش پخته می شد. این پروسه باعث تسریع در روند ساخت و ساز بناها ودر نتیجه توسعه و گسترش شهرها شد.

شهرها

در دوره اوروک شهرها نیز در منطقه پدیدار شدند و اوروک اولین مرکز شهری محصور شده با دیوار، شکل گرفته در سال ۴۵۰۰ ق.م، بود (که دلیل نامگذاری این دوره نیز می باشد). در دوره عبید (۵۰۰۰- ۴۱۰۰ ق.م) مردم از مرحله ی گروه های شکارچی تبدیل به کشاورزهایی ساکن شده بودند که با استفاده از آجر های دست ساز و خشک شده زیر آفتاب، خانه و بناهای دیگر می ساختند. در دوره اوروک این روستا ها افزایش جمعیت پیدا کرده، گسترش یافته و تبدیل به اولین شهر های جهان شدند. پیدایش شهرها مفاهیم جدیدی از توده های مردمی ایجاد کرد که حال خود را با شهر محل سکونت خود معرفی کرده و می شناختند، در حالی که قبل از آن خود را به قبایلشان ارتباط میدادند. کسانی که خارج از شهر ها زندگی می کردند همچنان هویت قبیله ای خود را حفظ کرده و این باعث تقسیم بندی بیشتر مردم به شهروندان روستایی و شهری شد. کاتبان بصورت معمول در داخل شهرها زندگی می کردند و به همین دلیل در کارهایشان به شهرنشینان بیشتر از ساکنین خارج از شهر توجه می کردند. در نتیجه، فرهنگ و تمدن با زندگی شهری و طبقه ی پایین و نامتمدن اجتماعی با کشاورزان و چوپانان گره خورد.

نقشه

گسترش شهرها همچنین باعث گسترش تجارت راه دور شد و در نتیجه ی آن نقشه ها برای استفاده ی کاروان ها، تجار و در نهایت مسافرت شخصی و لشگرکشی های نظامی ابداع شدند. نقشه ها از طریق حکاکی بر روی مواد مختلف و یا چاپ بر روی لوح های سفالی تولید می شدند. قدیمی ترین نقشه ی جهان موسوم به نقشه ی بابلیون در بین سال های ۷۰۰- ۵۰۰ ق.م خلق و در خرابه های شهر سیپار پیدا شد. از آنجایی که هر شهر خود را مهمترین و اولین شهر تاسیس شده توسط ایزد خود می دانست، فردی که نقشه را تهیه می کرد، شهر خود را در مرکزیت آن قرار می داد. در نقشه ی بابلیون، بابل به عنوان مرکز جهان و دیگر مناطق در رابطه با و نسبت به آن نقش شده اند. با وجود اینکه قدیمی ترین نقشه ی به جا مانده نقشه ی بابلیون می باشد، اما باور بر این است که استفاده از نقشه را می توان مدت ها قبل از قرون ۷۰۰-۵۰۰ ق.م نیز مشاهده کرد.

بادبان

گمان می رود که بادبان پس از مطالعه ی تاثیر باد بر روی قطعه ای پارچه، زمانی که به منظور خشک شدن پس از شستشو آویزان بوده، ابداع شده است. بسیاری از تجار از رود های دجله وفرات برای تجارت استفاده می کردند و در هدایت کردن کشتی های خود به سمت پایین رود با مشکلی روبه رو نمی شدند. اما این سهولت در رابطه با مسیر بازگشت صدق نمی کرد. پاروزنان مجبور بودند تا در مسیر مخالف جریان آب با قایق های کوچک ساخته شده از نی که هرگاه امکان داشت واژگون شوند، به سختی حرکت کنند. با ابداع شدن بادبان، تجار این امکان را پبدا کردند تا نه تنها راحتتر به مقصد اولیه ی خود بازگردند، بلکه مقدار بیشتری کالا را با خود در راه بازگشت حمل کنند. بادبان ها از جنس کتان و پاپیروس و در شکل های مربع و مستطیل تهیه می شدند. زمانی که در هنر ساخت بادبان ها مهارت کامل کسب شد، تجارت دریایی راه دور با مصر و تمدن دره سند میسر و کالاهایی با تنوع بیشتر به بین النهرین آورده شد.

نتیجه گیری

چنین تجارت گسترده ای با استفاده از ستاره شناسی میسر شد؛ علمی که ستاره ها را کشیده و نقاط قابل تشخیصی را در آسمان شب برای سفر فراهم می کرد. علم ستاره شناسی در پاسخ به آرزوی دراز مدت بشر برای دانستن آینده و، در زمینه ی تجارت، دریافت پیام ایزدان در رابطه با موفق و یا نا موفق بودن معامله های کاری، شکل گرفت. باور بر این بود که ایزدان سرچشمه ی همه چیز بودند، اما یک فرد هیچگاه نمی توانست از مقصود آنها مطمئن باشد. زیرا ممکن بود در حالی که یک ایزد برای فرد آرزوی خوبی داشته باشد، دیگری در خلاف برنامه های آن ایزد برای زندگی فرد عمل کند. مردم آن زمان معتقد بودند که پیشگویی می تواند اطلاعاتی در رابطه با اتفاقاتی که ممکن بود در یک روز برای یک فرد اتفاق بیفتد را ارائه دهد.

بین النهرینیان اما مردمانی منفعل نبودند و در انتظار نشانه ای از خدایان قبل از حرکت کردن در راستای حل مشکل، انجام تجارت، برنامه ریزی برای ازدواج و یا درمان بیماری و یا حادثه ای نبودند. از ایزدان در تمامی موارد ذکر شده مشاوره دریافت می شد، اما از آنجایی که انسان ها همکاران ایزدان بشمار می رفتند، باور بر این بود که آنان باید به بهترین شکل حرکت و عمل کرده و اطمینان داشته باشند که خدایان آنها را در مسیر یاری می کنند. این باور بخصوص در زمینه ی علم پزشکی دیده می شد و پزشکان مریضان را با درخواست کمک الهی و به همان اندازه با توجه به سوابق بیماری درمان می کردند.

ابداعات متفاوت بین النهرینیان به فرهنگ های دیگر مناطق و توسعه تمدن ها در هزاره ی آتی کمک کرد. بین النهرین هرگز ناحیه ای همگن نبود، اما دولت شهر ها، پادشاهی ها و جوامع بصورت منظم با یکدیگر تجارت می کردند و ابداعات بطور منظم از نقطه ی اصلی و سرچشمه ی خود به دیگر مناطق نیز پخش می شدند. قدرت های سیاسی بزرگ بین اانهرین، مانند امپراطوری های اکدیان و آشوریان، این ابداعات را از طریق تجارت های راه دور با مناطق دیگر نیز در میان می گذاشتند و در دوران حکومت امپراطوری هخامنشی و گسترش مرز ها تا هند، این مسئله نیز توسعه ی بیشتری یافت.

امپراطوری هخامنشی به دست اسکندر مقدونی در سال ۳۳۰ ق.م سقوط کرد. اسکندر تجارت را با غرب گسترش داده و کالا و تکنولوژی بیشتری را به آنجا انتقال داد. پس از مرگ او، امپراطوری سلوکیان نیز این سیاست را ادامه دادند. در سال ۲۲۶ میلادی، امپراطوری ساسانیان منطقه را در دست گرفته و نه تنها موفقیت های دوران قبل را به ارث بردند، بلکه قبل از تقسیم کردن آنها با دیگر مناطق، باعث پیشرفت بیشتر آنها نیز شدند. امروزه این ابداعات مانند نوشتار، زمان، چرخ و ریاضیات به قدری نقشی اساسی در زندگی روزمره دارند که ریشه ی آنهابه ندرت در نظر گرفته می شود اما در در بازه ای از زمان های بسیار گذشته، هیچکدام از آنها تا زمان ابداعشان توسط مردم بین النهرین وجود نداشته اند.