پزشکی در روم باستان

رومی‌های باستان مانند مصریان و یونانی‌ها در باب علوم پزشکی اقدامات بسیاری کردند. اقدامات رومی‌ها در پزشکی به‌طور عمده با برنامه‌های سلامت جمعی مرتبط بود. اگرچه احتمال می‌رود کشفیاتشان درزمینهٔ داروها، خالص نبوده اما ازآنجایی‌که بهداشت ضعیف مردم یک منبع دائمی بیماری بوده است، هر پیشرفتی در زمینه سلامت جمعی دارای تأثیر زیادی در جامعه بود.
رومی‌ها اقدامات بزرگ را از یونانی‌های قدیم یاد گرفتند. آن‌ها ابتدا حدود ۵۰۰ تا ۱۴۶ سال قبل از میلاد با آن‌ها سروکار داشتند. بخشی از یونان یکی از استان‌های امپراطوری روم شد و تا سال ۲۷ قبل از میلاد روم هم کنترل یونان و هم سرزمین‌های یونانی زبان اطراف مدیترانه را به عهده داشت.
آن‌ها از ایده‌های یونانی‌ها استفاده می‌کردند اما آن‌ها را صرفاً کپی نمی‌کردند؛ بخشی از ایده‌های یونانی‌ها که ازنظر آن‌ها قابل‌اجرا نبودند حذف می‌شد. ظاهراً رومی‌ها بیشتر ایده‌هایی را ترجیح می‌دادند که به پیشرفت مستقیم در کیفیت زندگی مردم فرمانداری‌های وسیع منجر می‌شد.
یونانی‌ها به خاطر شهرهایشان مشهور هستند در این مورد آن‌ها رأس هدفشان را زیبایی قرار داده بودند. رومی‌ها درزمینهٔ هایی پیشرفت کردند که یونانی‌ها علاقه چندانی به آن نداشتند مانند ساخت جاده، کانال آب و فاضلاب (استرابو یا استرابون -جغرافی دان یونانی)
شاید گفته استرابو خیلی دقیق نباشد اما آنچه عیان است این است که رومی‌ها به‌طور خاص عملی‌تر بودند چون علاقه زیادی به ریاضی و حل مسائل عملی نشان داده‌اند.
یونانی‌ها برای زمین‌شناسی ارزش زیادی قائل بودند و برای آن‌ها هیچ‌چیز مهم‌تر از ریاضیدان‌ها نبود؛ اما ما رومی‌ها، به خاطر اندازه‌گیری و تخمین دقیق، هنر را محدود می‌کنیم. رومی‌ها همیشه عقلانیت بیشتری نسبت به یونانی‌ها نشان دادند و در تمام اختراعاتشان یا دیگر پیشرفت‌هایشان که آن‌ها  انجام دادند، همان‌طور که آن‌ها فکر می‌کردند ارزش توجه کردن داشت. (مارکوس تولیوس سیسرو – نویسنده رومی)

در اوایل سال‌های امپراطوری روم هیچ کار علمی درباره دارو انجام نشد. آن‌ها اعتقاد داشتند سرپرست خانه‌ها به‌اندازه کافی درباره داروها و نمایش گیاهی می‌دانستند و با آن‌ها می‌توانستند بیماری‌ها را در خانه درمان کنند. این نویسنده رومی، پلینی، می‌نویسد:
“پشم شسته نشده نمایش بسیار زیادی را در اختیار می‌گذارد. با عسل برای درمان جراحت‌ها استفاده می‌شود. اگر با مشروب یا سرکه آغشته شود برای درمان زخم‌ها استفاده می‌شود. سفیده تخم‌مرغ به همراه خاکستر پوسته‌شان، عصاره خشخاش و شراب برای اسهال خونی بکار می‌رود. همچنین پیشنهاد می‌شود که چشم‌ها را با عصاره جگرسیاه شستشو دهند. به‌علاوه استفاده مغز استخوان برای قسمت‌های متورم کاربرد دارد.”
همین‌طور که امپراتوری روم گسترش پیدا کرد و وارد یونان شد بسیاری از پزشکان یونان به روم و ایتالیا آمدند. بعضی از آن‌ها اسیران جنگی بودند که می‌توانستند توسط ثروتمندان رومی به‌عنوان خدمتکار خریداری شوند. بسیاری از این پزشکان درکنار خدمتکار بودنشان بسیار مفید واقع شدند. این‌طور گفته می‌شود که تعدادی از آن‌ها آزادی‌شان را خریدند و پیشه خودشان را در روم راه‌اندازی کردند. بعد از سال ۲۰۰ قبل از میلاد پزشکان یونانی بیشتری به روم آمدند اما توانایی‌شان در پرداخت هزینه‌های روم بدگمانی‌هایی نسبت به آن‌ها ایجاد کرد.
پلینی به پزشکان یونانی اعتماد نکرد

او می‌گوید: من از خیلی از پزشکان داروساز مشهور مانندکاسیو، کالپتانوس، آرونتیوس و روبریوس گذشتم آن‌ها سالیانه ۲۵۰۰۰۰ سکه نقره از امپراطور به‌عنوان حقوق دریافت می‌کردند. شکی نیست که تمام این داروسازها برای اینکه در تحقیقاتشان با چند ایده جدید کسب شهرت کنند از جان ما نمی‌گذرند. داروها هرروز تغییر می‌کنند و ما همگی دنباله‌رو تفکرات یونان‌ها شده‌ایم. انگار هزاران نفر بدون داروساز نمی‌توانند زندگی کنند. البته که بدون دارو می‌توانند!
برخلاف تذکر پلینی بسیاری از داروسازان یونانی از حمایت امپراطورها برخوردار بودند و معروف‌ترین پزشکان رومی‌ها به‌شدت محبوب بودند. پلینی می‌گوید وقتی تسالوس پا به عرصه گذاشت جمعیتی عظیم را به خود جذب کرد حتی بیشتر از بازیگران مشهور روم و ارابه سواران رومی.

روم و سلامتی جمعی
رومی‌ها به‌شدت به‌سلامت ذهن به‌اندازه سلامت جسم معتقد بودند. این اعتقاد وجود داشت که اگر تناسب‌اندام داشته باشید قدرت بیشتری در غلبه بر بیماری دارید؛ آن‌ها بیشتر از اینکه پول صرف ویزیت دکتر بکنند صرف تناسب اندام می‌کردند.
هر فرد باید زمانی را در روز صرف مراقبت از بدنشان بکنند و مطمئن شوند که به‌اندازه کافی به بدنشان ورزش داده است مخصوصاً قبل از وعدهای غذایی. (کلسوس)
رومی‌ها اعتقاد داشتند بیماری‌ها دلایل طبیعی دارند و آن بیماری می‌تواند به علت فاضلاب و آب ناسالم باشد. ازاین‌ رو هدف آن‌ها بهبود سیستم سلامت جمعی است تا هر فرد در امپراطوری روم بتواند از آن بهره‌مند باشد؛ چه ثروتمند چه فقیر. کسانی که برای رومی‌ها کار می‌کنند به‌اندازه سربازان نیاز به‌سلامتی دارند با این منطق آن‌ها اولین تمدنی بود که سیستم سلامت جعی را بدون در نظر گرفتن ثروتمند یا فقیر بودن مردم راه‌اندازی کردند.
شهرهای روم، خانه‌های ییلاقی و قلعه‌ها در مکان‌هایی ساخته می‌شدند که سالم تلقی می‌شدند. رومی‌ها می‌دانستند کجا باید و کجا نباید ساختمان‌سازی کنند.
زمانی که خانه یا مزرعه‌ای ساخته می‌شود باید توجهات لازم در نظر گرفته شود تا آن را جایی بنا کند که در دامنه‌های بسیار انبوه تپه‌ها باشد یعنی در معرض بادهای سلامتی زا. زمانی که در همسایگی آنجا مرداب وجود باید مراقب بیشتری در نظر گرفت زیرا موجودات ریزی که با چشم دیده نمی‌شود آنجا تکثیر پیدا می‌کنند و به‌صورت معلق در هوا از راه دهان و بینی وارد بدن می‌شود و بیماری‌های خطرناکی ایجاد می‌کنند (مارکوس ورو). در نزدیکی ساختمان هیچ باتلاقی نباید باشد زیرا باتلاق‌ها گازهای سمی را در طول تابستان آزاد می‌کنند و در این زمان آن‌ها حشراتی با نیش‌های آزاد دهنده که به‌صورت گروهی پرواز می‌کنند ایجاد می‌کند. (کلوملا)
رومی‌ها در خالی کردن آب باتلاق‌ها برای از بین بردن مالاریا از منطقه باتجربه بودند. ژولیوس کاراز آب باتلاق کودتان را خالی کرد و در آن منطقه جنگل کاشت.

رومی‌ها به‌سلامتی سربازانی که بدون آن‌ها امپرطوری شأن فرو می‌ریخت توجه خاصی می‌کردند. این توجه بیشتر به دسترسی سربازان به آب سالم و تناسب‌اندام بود. فرماندهان ارشد به افسران جز دستور می‌دادند به‌هیچ‌وجه بسیار نزدیک به یک باتلاق چادر نزنند و از نوشید آب آن‌ها هم ممانعت می‌شد. سربازان مدام تغییر مکان می‌دادند؛ آن‌ها اعتقاد داشتند اگر زیاد در یک منطقه بمانند ممکن است به بیماری‌های موجود در آن منطقه دچار شوند.
اهمیت آب سالم برای رومی ها
ما باید اهمیت زیادی به جستجوی آب چشمه بدهیم و در انتخاب آن‌ها سلامت مردم را در نظر داشته باشیم (مارکوس ویترویوس پولیو – یک معمار رومی)
شهرهای بزرگ و کوچک و قلعه‌ها نزدیک چشمه ساخته می‌شدند. همان‌طور که شهرها و روستاها رشد می‌کردند نیاز به آوردند آب از زمین‌های دیگر پیدا می‌شد. با رشد جمعیت هم نیاز این نیاز بیشتر می‌شد.
تلاش برای انتقال حجم زیاد آب از زیرزمین از طریق لوله غیرممکن بود زیرا لوله‌های سربی خیلی ضعیف بودند ولوله‌های برنزی هم خیلی گران‌قیمت بودند. رومی‌ها نمی‌توانستند لوله‌های چدنی بسازند زیرا در آن زمان دانش انجام آن را نداشتند. چون هدایت آب از لوله امکان‌پذیر نبود، رومی‌ها به این نتیجه رسیدند که آب را از روی زمین از لوله‌ها منتقل کنند. وقتی آب به شهر می‌رسید تقویت می‌شد و به درون لوله‌های سرامیکی و برنز کوچک‌تری می‌ریخت. برای به جریان آوردن آب در زمین‌های هموار و کم شیب، لوله‌ها با شیب کم ساخته می‌شدند. در این شیوه دره‌ها با کانال‌های آب قطع می‌شدند. یکی از مشهورترین کانال‌ها پنت دو گارد در نیمز واقع در جنوب فرانسه است.
در مکان‌هایی که امکان داشت رومی‌ها آب را از طریق تونل منتقل می‌کردند اما این روش فقط برای تپه‌های نسبتاً کوچک امکان‌پذیر بود.

روم به‌عنوان پایتخت نیاز به یک روش کارا برای عرضه آب داشت. عرضه آب توسط ژولیوس فرانتیوس که سال ۹۷ بعد از میلاد درروم به‌عنوان امور آب منصوب‌شده بود طراحی شد. کانال آبی که وارد روم می‌شد حدود ۱۰۰۰ میلیون لیتر آب را در یک روزبه شهر می‌رساند. فرانتینوس به این کارش افتخار می‌کرد اما انتقادات و تذکرات سایر مهندسین مشهور هم در آن بی‌اثر نبود.
“چنین کارهای مهندسی را که مقدار زیادی آب وارد شهر شود را با اهرام ساکن و ساختمان‌های مشهور بی‌خاصیت مصریان مقایسه کنید. آب با این حجم از طریق کانال آب وارد شهر می‌شود انگار رودخانه‌ای به شهر می‌ریزد. تقریباً هر خانه‌ای آب‌انبار و آب و فواره داشت”. (استارابو –زمین‌شناس یونانی)
بهداشت شخصی هم یک موضوع روزمره در روم بود و حمام‌های مشهور نقش مهمی در آن بازی می‌کردند. از این حمام‌ها افراد فقیر و ثروتمند استفاده می‌کردند. بسیاری از مناطق مسکونی رومی دارای انواعی از حمام عمومی بود. شهرت بریتانیا در حمام‌هایش است که رومی‌ها به آن‌ها آکواسولیس می‌گفتند. هزینه ورود به حمام بسیار ارزان بود تقریباً یک سکه برنز (۱۶/۱ پنی) این قیمت بسیار ارزان برای این بود که مطمئن بشوند هیچ‌کس به خاطر قیمت بالا حمام نکرده نمی‌ماند.
از روی نوشته‌های سنکا فیلسوف رومی متوجه می‌شویم رومی‌ها هزینه زیادی برای ساخت حمام می‌کردند. او می‌نویسد دیوار حمام‌ها دارای آینه‌های بزرگ و سنگ مرمر بود و آب از شیرهای نقره‌ای جاری می‌شد این حمام‌ها مربوط به افراد عادی بود (سنکا) طبق گفته او حمام ثروتمندان دارای آبشار بوده است؛ حتی افراد بیمار هم تشویق به حمام رفتن می‌شدند زیرا آن‌ها اعتقاد داشتند با این کار سلامتی‌شان را به دست می‌آورند.

خیابان‌ها و خانه‌های رومی دارای سرویس بهداشتی بوده است…سایر شهروندان هم از سرویس‌های بهداشتی استفاده می‌کردند که قبلاً توسط ثروتمندان ساخته‌شده بود و به‌نوعی نشان‌دهنده رفاه آن‌ها بود. گفته می‌شود تا سال ۳۱۵ بعد از میلاد رومی‌ها ۱۴۴ عدد سرویس بهداشتی عمومی داشتند که با آب‌شویه تمیز می‌شد. همه قلعه‌ها داخلشان سرویس بهداشتی داشتند و برای تکمیل آن رومی‌ها به یک سیستم فاضلاب بسیار کارا احتیاج داشتند. پلینی می‌نویسد رومی‌ها اعتقاد داشتند فاضلاب بزرگ‌ترین دستاورد شهرشان بود. هفت رودخانه ساخته شد تا درون فاضلاب شهرها جریان پیدا کند تا با فشار آب همه فاضلاب‌ها را به بیرون ببرد. اهمیت بهداشت همچنین گسترش پیدا کرد تا جایی که بیمارستان‌های نظامی که سیستم زهکشی و فاضلاب داشت هم به آن پیوستند. به‌وضوح مشخص است که رومی‌ها عقیده داشتند سربازان مجروح در محیط‌های بهداشتی زودتر سلامتی‌شان را به دست می‌آورند.

منبع: تاریخ ما . www.tarikhema.org

ترجمه: زهرا طاهری / ویرایش اِنی کاظمی