کالسکه ناصری؛ قدیمی‌ترین کالسکه سطنتی

 پیشینه کالسکه در تهران به زمان اهدای کالسکه انگلیسی در سال ۱۲۲۷ ق. به فتحعلی شاه بازمی‌گردد. در پایتخت، مسیر قابل رفت و آمد کالسکه وجود نداشت. شاه در ارگ سلطنتی در کالسکه می‌نشست و قلیان می‌کشید.

ژنرال «تره زل» فرستاده ناپلئون به ایران در دوران فتحعلی شاه می‌نویسد؛ «در ایران مردم استعمال کالسکه سفری را نمی‌شناسند.» به استناد سخن «بارون فیودور کوف» در دوره سلطنت محمد شاه قاجار نیز «در ایران مسافرت با کالسکه معمول» نبود.

در نخستین سال‌های دوره ناصری، میرزا تقی خان امیرکبیر به موازات دیگر اقدامات گسترده‌اش در تمامی شئون کشور، در صنعت هم به کالسکه‌سازی توجه کرد و به دستور او در ۱۲۶۷ ق. در تهران و اصفهان این صنعت راه‌اندازی شد.

در وقایع اتفاقیه نوشته شده؛ به فرمان او کوچه و معابر ارگ برای آمد و شد کالسکه تسطیح و سنگفرش شد، اما با قتل وی، آنچه رشته بود پنبه شد.

حمل و نقل مسافر در ایران در آن عصر، افزون بر چهارپایان، تخت روان و کجاوه و… بود. لیدی شیل، همسر کلنل شیل سفیر انگلیس که در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه (نوامبر ۱۸۴۹) در خاطراتش از تردد کالسکه در کنار وسایل سنتی حمل و نقل می‌نویسد:

«از تبریز خارج شدیم. در این راه باید تا مقصد، منزل به منزل توقف کنیم. دشت‌ها و تپه‌های خشک و لم یزرع ایران معمولا برای مسافران منظره کسل‌کننده و یکنواختی دارد، چه رسد به ما که درون کالسکه و به سرعت قدم انسانی حرکت می‌کردیم. با اینکه وضع جاده را قبلا برای ما خیلی خوب توصیف کرده بودند، ولی حرکت کالسکه بسیار کُند و خسته‌کننده بود…

زن‌ها را به هنگام سفر در داخل جعبه بزرگی به نام تخت روان می‌گذارند که مابین دو قاطر قرار گرفته محبوس می‌کنند… قاطر‌های حامل تخت روان چنان از لب پرتگاه حرکت می‌کنند که وحشت‌آور است… دو خدمتکار انگلیسی من درون دو جعبه به نام کجاوه که در طرفین یک قاطر قرار گرفته و جای تکان خوردن هم نداشت، به زور نشسته بودند.»

کالسکه ناصری قدیمی‌ترین کالسکه سلطنتی در کشور است. این کالسکه به سفارش ناصرالدین شاه قاجار در کارگاه «واگن فابریک» در وین ساخته شد. ناصرالدین شاه در حرم حضرت عبدالعظیم (ع) ترور شد، او را به حالت نشسته در داخل همین کالسکه گذاشته و به کاخ گلستان بردند. این کالسکه در موزه خودرو‌های تاریخی ایران است.

رفته رفته کالسکه در ایران باب شد. نخست کالسکه‌سواری ویژه شاه و درباریان بود، اما بعد‌ها از آن در حمل و نقل عمومی استفاده شد. در سال ۱۳۰۷ ق. / ۱۲۶۹ خ. میرزا جوادخان سعدالدوله از شخصیت‌های معروف مشروطه با خریداری ۳۰ دستگاه کالسکه در تهران «کالسکه عمومی» در محلات شهر دایر کرد. درشکه‌های تک اسبه در محلات عمومی به راه افتاد. بیشتر قسمت‌های کالسکه از چوب ساخته می‌شد.

در پایان این یادداشت، خوب است به نحوه حمل کالسکه در عصر قاجاریه اشاره کنیم؛ نکته جالب توجه سختی بسیار در حمل کالسکه به ایران بود. زیرا با نبود جاده باید کالسکه را بر دوش مردان باربر تا مقصد می‌رساندند. تصور کنید از ساحل خلیج فارس چگونه کالسکه ظل‌السلطان را به اصفهان برده‌اند؛ ادوارد استاک در این باره می‌نویسد:

«در بین راه، میان باتلاق، با یک کالسکه زیبا مواجه شدیم که شاهزاده حاکم اصفهان (مسعود میرزا ظل السلطان) از اروپا سفارش داده بود. این کالسکه را تا اینجای راه ۲۶ مرد بر دوش خود حمل کرده بودند. چرخ‌ها و تیرک کالسکه، جدا شده و به بدنه بسته شده بودند.

حال اینکه چگونه این کالسکه از میان کتل‌ها گذرانده خواهد شد، تصورش هم نمی‌توان کرد. هنگامی که من اصفهان را چهار ماه بعد ترک کردم، آخرین خبری که از این کالسکه به دست آوردم این بود که هنوز جایی در نزدیکی کازرون است.»