چاپ اولین اسکناس‌های رایج در ایران توسط انگلیسی‌ها
با داستان چاپ نخستین اسکناس‌های ایرانی آشنا شوید
داستان بانک ملی ایرانی‌ها از آنجا شروع شد که در سال ۱۲۵۸ شمسی یکی از صرافان بزرگ تهران به ناصرالدین قاجار پیشنهاد داد که برای ایران یک بانک ایرانی تأسیس شود که البته موافقت نشد. گویا ناصرالدین گمان می‌کرد چنین کاری در آن روزگار از عهده ایرانی‌ها برنمی‌آید. به جایش چند سال بعد یعنی در سال ۱۲۶۷ شمسی امتیاز تأسیس «بانک شاهی» را داد به «بارون جولیوس دو رویتر» بازرگان و سیاستمدار متمول انگلیسی. دلیل این کارش هم اینکه بتواند هروقت خواست از بانک شاهی برای سفر فرنگ وام بگیرد.
روس‌ها هم برای اینکه از قافله امتیازگیری عقب نمانند در سال ۱۲۶۹ شمسی امتیاز تأسیس یک بانک دیگر را گرفتند که به «بانک استقراضی روس» مشهور شد. با این حال حوزه فعالیت بانک شاهی گسترده‌تر بود و حق انحصاری چاپ اسکناس و از آن مهم‌تر تعیین سیاست‌های پولی ایرانِ عهد قاجار در دست این بانک بود و همین بانک دمار از روزگار ایرانی‌ها درآورد.
مردمان ساده دوره قاجار برای نخستین‌بار بود که با پدیده بانک مواجه می‌شدند و البته عموم مردم روی خوش به این‌جور خدمات مالی نشان ندادند؛ چون بانک نزول می‌گرفت که مشکل شرعی دارد و البته که به خارجی‌ها هم اصلا اعتماد نداشتند. اما بازرگانان بزرگ و بعدها کسبه عادی نیز برای انتقال پول چاره‌ای جز همکاری با این بانک‌های نوظهور نداشتند.
اقتصاد ایران در انحصار انگلیسی‌ها
انگلیسی‌ها پیش از تأسیس بانک شاهی نیز در ایران اسکناس چاپ می‌کردند. ماجرا این بود که انگلیس با اجازه خودش در میدان توپخانه تهران، شعبه‌ای از یک بانک لندنی فعال در هند را برپا کرده بود که نامش «بانک جدید شرق» بود و اسکنانس هم چاپ می‌کرد برای استفاده در ایران. بعدها که بانک شاهی تأسیس شد ساختمان این بانک را هم خرید و شد یکه‌تاز میدان. جالب اینکه پولی که بانک شاهی با تصویر ناصرالدین قاجار برای ایرانی‌ها در لندن چاپ می‌کرد، حق تنزیل داشت. یعنی اگر توسط از شهری به شهر دیگر برده می‌شد، مقداری از ارزش آن کم می‌شد و بعد به جایش پول نقره رایج می‌دادند.
بانک شاهی پس از مدتی برخلاف توافق اولیه با دربار قاجار، مقر اصلی بانک را به لندن برد و شد بانکی که تابع قوانین بریتانیا بود و این‌طوری توانست هرکاری که می‌خواهد با اقتصاد ایران انجام دهد. نتیجه آنکه اقتصاد ایران قبضه شد و قدرت بانک شاهی آن‌قدر زیاد بود که در ایران مشهور شد که دولت‌ها را ساقط می‌کند؛ کار سختی هم نداشت و هر وقت می‌خواست با تغییر میزان پول در گردش یا نرخ تنزیل قیمت‌ها را بالا می‌برد و نارضایتی ایجاد می‌کرد و شاه قاجار از ترس اعتراض مردم و آشوب عمومی دستور تغییر دولت و تشکیل کابینه جدید را می‌داد.
بانک شاهی تا پایان دوره احمدشاه قاجار در ایران ۲۰ شعبه داشت. ۳۷ میلیون تومان سرمایه مردم و تجار ایرانی دستش بود و صاحب املاک و اراضی وسیعی در ایران شده بود که به‌عنوان ضمانت وام گرفته بود و مصادره کرده بود.
تأسیس بانک در ایران به جای دریافت وام خارجی
وقتی در سال ۱۲۸۵ شمسی، مجلس شورای ملی تصمیم گرفت در ایران بانک ملی تأسیس کند، مردم و به‌ویژه تجار و کسبه خوشحال شدند. ماجرا از این قرار بود که ناصرالملک، وزیر مالیه مظفرالدین قاجار برای رفع مشکلات اقتصادی کشور درخواست کرد تا اجازه یابد از خارجی‌ها وام بگیرد و نمایندگان مجلس مشروطه برآشفتند و به گواهی تاریخ: «نمایندگان ضمن مخالفت، پس از شور و پیگیری… [به‌جای موافقت با دریافت وام خارجی] با تأسیس بانکی که بتواند برای کشور سود داشته و با سپرده‌های مردم به نفع کشور و مردم کار کند، موافقت کردند. خبر تشکیل بانک ملی با سرمایه ۱۵ میلیون تومان و قابل افزایش به ۵۰ میلیون تومان با وجد و شعف عموم ملت روبرو شد».
البته در نهایت، بانک ملی به‌دلیل کمبود بودجه دولت با سرمایه اولیه ۲ میلیون تومان آغاز به کار کرد و ابتدا همین مقدار هم به‌صورت کامل تأمین نشده بود.
اولین اسکناس‌های چاپ شده در ایران
پس از مصوبه مجلس برای تأسیس بانک ملی تا سال‌ها اتفاقی نیفتاد. انگلیس و روسیه تزاری نگذاشتند چنین اتفاقی بیفتد و آن‌قدر نگذاشتند و نگذاشتند که جنگ جهانی اول شد و ایران اشغال شد و کودتا شد و قاجاریه منقرض شد. تلاش‌ها از سال ۱۳۰۰ شمسی برای تشکیل بانک ملی باز هم کار به جایی نرسید. تا اینکه سال ۱۳۰۶ شمسی دوباره مجلس، قانون تشکیل بانک ملی را تصویب کرد و یک سال بعد بانک ملی متولد شد. البته بانک ملی اولین بانک ایرانی نبود؛ بانک سپه در سال ۱۳۰۴ شمسی تأسیس شده بود و امور مالی و پرداخت حقوق قشون و نظامیان ایران را برعهده داشت.
چند سال بعد هم ایرانی‌ها بالاخره به آرزویشان برای چاپ پول رسیدند، ولی نه به این آسانی‌ها. چون امتیاز انحصاری چاپ اسکناس تا سال ۱۳۰۹ شمسی همچنان دست بانک شاهی بود، البته بعد این‌طوری شد: «امتیاز حق انحصاری نشر اسکناس به مبلغ ۲۰۰ هزار لیره انگلیس توسط دولت ایران از بانک شاهی خریداری شد و به بانک ملی ایران واگذار گردید و اولین اسکناس بانک ملی در اول فروردین ماه سال ۱۳۱۱ شمسی منتشر شد».
تا ۳ ماه پس از آن هم اسکناس‌های بانک شاهی همچنان معتبر بود و در شعب بانک ملی قابل تعویض بود و بعد برای اولین‌بار در تاریخ معاصر چاپ پول ملی ایران افتاد دست ایرانی‌ها.
خیلی‌ها نمی‌دانند که بانک ملی تا اواخر دهه ۳۰ شمسی و تا پیش از تأسیس بانک مرکزی علاوه بر چاپ اسکناس، عملا امور مربوط به بانک مرکزی را در ایران انجام می‌داد؛ بانک مهمی بود و نماد تحقق رویای ۵۰ ساله ایرانی‌ها برای بانکداری ایرانی و رهایی از دست بانکداران بدنام انگلیسی.
سایر ماسبت های ۹ آذر:
- درگذشت «سید قاسم انوار» شاعر و عارف ایرانی در سال ۸۳۷ قمری
- زادروز «وینستون چرچیل» سیاستمدار مشهور انگلیسی در سال ۱۸۷۴ میلادی
- تولد «مارک تواین» نویسنده آمریکایی در سال ۱۸۳۵ میلادی
- درگذشت «فرناندو پسوآ» شاعر و نویسنده پرتغالی در سال ۱۹۳۵ میلادی
- روز بزرگداشت «شیخ مفید»
- زادروز «نصرالله فلسفی» مورخ و نویسنده معاصر در سال ۱۲۸۰ شمسی
