مهتا; سردار دیلمی در مقابله با اعراب
پس از حمله اعراب به ایران و شکست سنگین یزدگرد سوم، سلسله ساسانیان سقوط کرد و با گسترش روزافزون دین اسلام، اعراب نفوذی صد برابر در خاک ایران پیدا کردند و اکثر مناطق ایران به دست اعراب افتاد. با این حال، گیلان و شمال ایران به عنوان یکی از مناطقی که با شجاعت در برابر حملات اعراب مقاومت کرد، شناخته می‌شوند. مردم گیلان، با استقلال و جسارت، به تلاش برای حفظ خودپسندی خود ادامه دادند و حتی در برخی موارد به دنبال حملات به دشمنان خود بودند تا از نفوذ آنان در خاک ایران جلوگیری کنند.
ایستادگی در برابر اعراب
نخستین جنگ دیلمیان با تازیان بنا بر روایتی معتبر در سال ۲۲ هجری توسط مهتا یا موتا، سردار و پادشاه دیلمی بود. مهتا سردار بزرگ دیلم که از جانب گیل گیلانشاه (معروف به گاوباره که فرزند گیلانشاه بن فیروز از سلسله گاوبارگان یا گابرگان که مقرش فومن بود) به مقام مرزبان پتشخوارگر منصوب شد که این در زمان پادشاهی یزدگرد سوم بود. مهتا پس از جنگ نهاوند که اعراب آن را فتح الفتوح خواده اند، سخت متأثر شد و تصمیم گرفت آنها را از ایران براند.
نیت خود را با فرماندهان کل سپاه ایران که فرخان زیبندی،سردار سپاه ری و اسفندیار فرخزاد (برادر رستم، سپهسالار معروف ایران بود که چندی پیش در جنگ قادسیه به دست تازیان کشته شده بود) سردار سپاه آذربایگان در میان گذاشت و آنان را به همکاری دعوت کرد. آنان نیز این دعوت را پذیرفتند اما سپهسالاری همه این لشکر و فرماندهی جنگ بر عهده موتا پیشوای دیلمیان بود. آنان با هم متحد شدند و فرماندهی مهتا که مقام مرزبانی پتشخوارگر بود را پذیرفتند و به تمرکز نیرو ها در حوالی دشتبی و تقسیم وظایف پرداختند و همگی آماده حمله شدند.
در این هنگام حکمرانی همدان بر عهده نعیم بن مقرن بود و بنا داشت پس از تحکیم موقعیت خود به ری حمله کند و آنجا را به تصرف خود درآورد. در این هنگام یزدگرد غرب ایران را واگذار کرده و در حال فرار بود. نعیم بن مقرن که آمادگی و گرد آمدن این لشکر ها را شنید، بسختی هراسان شد و نامه ای به عمر خلیفه دوم نوشت. او با تمام قوایش از همدان گریخت و مهتا نخستین حمله را به قوای تازیان در دشت دشتبی انجام داد.
کشته شدن مهتا
در ناحیه «واجرود» و به روایتی در منطقه داکان و جرندف که بین قزوین و همدان واقع است جنگ سختی در گرفت که طبری در توصیف این جنگ در کتابش میگوید: در سختی و بزرگی، تلفات و جانکاهی کمتر از جنگ نهاوند نبود. افراد زیادی از دو قوا از دست رفتند که از جمله آنها مهتا فرمانده کل قوای ایران و امیر دیلمیان یکی از آنان بود که بر سر ایمان خود و میهن پرستی به خاک افتاد تا خاک میهن را به مهاجمان ندهد.
البته بنابر روایتی دیگر در ابتدا این جنگ را مهتا و نیروهایش به سود خویش به پایان بردند و تازیان را در محاصره قرار دادند. ولی نعیم بن مقرن با رشوه دادن و خریدن یک قوم کوچک، نیروهای خود را در یکی از شبها به پشت نیروهای ایرانی رساند و با باز کردن آب سد در سرمای اوایل زمستان موجب کشته شدن مهتا شد.
کشته شدن مهتا باعث شد که سپاه ایران تاب ایستادگی نیاورده و به سرعت پراکنده شود و هر دسته راه ولایت خود را پیش گرفت.
به گزارش تاریخ نویسان، گیلان تنها منطقه ای از ایران بود که اعراب هرگز نتوانستند آن را فتح کنند که سرمشق فداکاری دیلمیان همان دفاع مهتا بوده است. بر خلاف تمام نقاط دیگر ایران و جهان فقط هنگامی که به خواست و اراده خود اسلام را آوردند، اعراب توانستند به این منطقه وارد شوند. به نظر میرسد نام حقیقی سردار آن روزگار گیلان مهتا بوده باشد که اعراب آن را موتا دانسته و در اشعار و روایات و تاریخ به همان صورت موتا ثبت شده است.
