معرفی شاهان سلسله اتابکان فارس و شرح وقایع دوران آنها

۱.اتابک مظفر الدین سنقر بنیان گذار اتابکان سلغری فارس:

اتابک مظفر الدین سنقر را باید بنیان گذار سلسله مشهور به اتابکان فارس (سلغریان) دانست.از وقایع عمده دوران حکومت اتابک سنقر پیروزی های وی در نبردهایی بود که با اتابک شمله یعقوب بن ارسلان (ترکمانی) داشت. اتابک شمله بارها از خوزستان به فارس لشکر کشید اما در رویارویی با اتابک سنقر کاری از پیش نبرد.اتابک سنقر پادشاهی دادگر و مهربان بود و در شیراز مدرسه، مسجد سلغریه آب انبارها و قناتها و نیز بازاری را ساخت که درآمد آن وقف مسجد بود.

۲.اتابک مظفر الدین زنگی:

با توجه به آنکه در کتاب مجمع الأنساب به این موضوع اشاره شده است که اتابک زنگی خیلی ولایات در ممالک فارس افزود، مسلم می شود که وی از قدرت نظامی و توان فرمانروایی چشمگیری برخوردار بود. اتابک مظفرالدین زنگی علاوه بر بنای شایسته ای که بر مزار شیخ کبیر ابو عبد الله خفیف عارف نامدار قرن چهارم هجری تأسیس کرد، رباط و کاروانسرایی نیز در قلمرو خود بنا نمود و موقوفاتی به آنها اختصاص داد. وی همچنین با سنگهای کاخهای هخامنشیان که در آن حدود بود مسجدی در اطراف آرامگاه کوروش هخامنشی بنا کرد.

۳.اتابک مظفر الدین تکله:

اتابک مظفرالدین تکله را نیز میتوان فرمانروایی مقتدر به شمار آورد. اقبال آشتیانی میگوید تکله که مردی صلح دوست و عادل بود در پایان حکومت خویش در نبرد با عموزاده اش طغرل کشته شد.وزیر اتابک تکله که به نام امین الدین کازرونی معروف بود در نزدیکی مسجد جامع عتیق شیراز (که در عهد عمرولیت صفاری ساخته شده است) رباط و مدرسه ای ساخت که به مدرسه امینی مشهور بود.

۴.اتابک مظفرالدین طغرل بن سنقر:

فرمانروایی طغرل بن سنقر با مخالفت و شورش سعد بن زنگی پسر اتابک زنگی روبه رو گشت و سرانجام، طغرل بن سنقر در سال ۵۹۹ ه.ق دستگیر و از حکومت برکنار شد.حافظ ابرو در مورد اوضاع حکومت مظفرالدین طغرل نوشته است حکومت او در فارس زیاده رونقی نداشت. به نوشته اقبال آشتیانی از آنجا که اتابک طغرل در تمام حکومت نه ساله اش با سعد بن زنگی به نبرد مشغول بود سرزمین فارس در عهد او ویران گشت.

دوران اوج قدرت اتابکان فارس

۵.اتابک مظفرالدین سعد بن زنگی:

به نوشته شبانکاره ای در زمان فرمانروایی اتابک مظفر الدین سعد بن زنگی بر گستره قلمرو حکومتی اتابکان فارس افزوده شد و او بر ایالت کرمان نیز چیره گشت و حکومت آنجا را به برادرزاده اش محمد بن زیدان واگذار کرد. اتابک سعد بر کهگیلویه لرستان و خوزستان نیز چیره شد و بدین ترتیب، قلمروی اتابکان فارس از وسعتی چشمگیر برخوردار کردید. در سال ۶۲۳ ه.ق اتابک سعد بن زنگی دیده از جهان فروبست.

۶.اتابک مظفر الدین قتلغ خان ابوبکر بن سعد:

اتابک مظفرالدین ابوبکر بن سعد بن زنگی که به نوشته مجمع الأنساب ((خلاصه خاندان سلغریه او بود)) چونان حکمرانی عدالت گستر، آبادگر خردمند و دانشمند پرور نام آور بود. اتابک ابوبکر که مردی واقع بین بود پس از مشاهده پیامدهای استیلای مغولان بر سایر ولایات ایران، مصمم شد که فارس را از آسیب هجوم آن قوم مصون بدارد.به همین منظور، وی برادرزاده اش تهمتن را با هدایایی گرانبها به دربار خان مغول، اوکتای قاآن، فرستاد و اطاعت خویش را به وی اعلام نمود. در واکنش به اظهار تابعیت اتابک ابوبکر سلغری، خان مغول نیز او را به قتلغ خان ملقب کرد و حکومت فارس را همچنان تحت فرمان وی باقی گذاشت.

از اقدامات چشمگیر اتابک مظفرالدین قتلغ خــان ابوبکر باید از سرکوب عصیان ملک سلطان بن ملک قوام الدین آخرین حکمران از ملوک بنی قیصر (که مرکزشان کیش بود) یاد کرد. در زمان او جزیره کیش، بحرین و قطیف فتح شد. در هر حال در زمان حکومت اتابک ابوبکر علاوه بر سرزمینهای یاد شده، جزیره هندورابی نیمی  ز کنبایت و نیز سواحل دریای عمان به قلمرو اتابکان سلغری ضمیمه شد و حتی در بعضی از شهرهای هند به نام او خطبه خواندند اتابک ابوبکر پس از چیرگی بر جزایر یاد شده و نیز کرانه های خلیج فارس و دریای عمان با لقب((سلطان البر و البحر)) نام آور شد. حکومت مقتدرانه اتابک ابوبکر ۳۵ سال دوام یافت و در سال ۶۵۸ ه.ق از دنیا رفت.

۷.اتابک سعد بن ابوبکر:

در هنگام در گذشت اتابک ابوبکر پسرش سعد که برای تبریک فتح بغداد به دربار هولاکوخان مغول رفته بود به سوی شیراز باز می گشت. سعد بن ابوبکر در حالی خبر در گذشت پدر و آغاز حکومت خود را دریافت کرد که در میانه راه بود و از بیماری سختی رنج میبرد اتابک سعد بن ابوبکر دوازده روز پس از درگذشت پدر قبل از ورود به شیراز از دنیا رفت ۱۳۴ به نوشته اقبال آشتیانی، اتابک سعد در یکی از قریه های تفرش دنیا را وداع گفت. وی در زمان پدر خویش نیز پایگاهی ارجمند داشت و پشتیبان اهل علم بود. گفتنی است که سعدی شیرازی تخلص خود را از نام سعد بن ابوبکر گرفته و کتاب گلستان را به نام او نوشته است. وی در مدرسه عضدی شیراز که همسرش ترکان خاتون ساخته بود به خاک سپرده شد. گفتنی است که ترکان خاتون خواهر علاء الدوله اتابک یزد و زنی اهل تدبیر و اندیشه بود.

۸.اتابک محمد بن سعد اتابک محمد شاه و اتابک سلجوقشاه

از آنجا که دوران حکومت محمد بن سعد، محمد شاه و سلجوقشاه جمعاً در حدود چهار سال بود از این سه شخص ذیل یک عنوان سخن گفته میشود. پس از مرگ اتابک سعد به جای او فرزند خردسالش محمد را بر تخت سلطنت نشاندند محمد مادرش ترکان خاتون زمام امور را با توجه به خردسالی اش به دست گرفت. اتابک محمد در پایان سال ۶۶۰ ه.ق از بام قصر خویش فروافتاد و جان سپرد و پس از وی ترکان خاتون برای تعیین جانشین او با بزرگان دربار به رایزنی پرداخت و پس از کسب نظر آنان سرانجام محمد شاه بن سلغر شاه پسر اتابک سعد بن زنگی را به حکومت برگزید.

محمد شاه تنها چند ماه حکومت کرد و به علت سریجی از فرمان ترکان خاتون، در رمضان ۶۶۱ ه.ق دستگیر و نزد هلاکوخان فرستاده شد. پس از اتابک محمد شاه برادرش سلجوقشاه به اتابکی رسید. وی نخست با ترکان خاتون ازدواج کرد اما سپس در فرصتی مناسب او را از میان برداشت و مغولان به بهانه این کار خودسرانه به فارس حمله کردند و با مغولان جان خویش را از دست داد.سلجوقشاه در سال ۶۶۲ ه.ق در حکومت سلجوقشاه تنها هفت ماه دوام داشت.

۹.اتابک آبش خاتون

پس از کشته شدن اتابک سلجوقشاه دختر اتابک سعد که نامش ابش خاتون بود به فرمانروایی فارس رسید و به دستور هلاکو فرمان حکومت فارس به نام اتابک ابش صادر شد. اندکی بعد  هلاکوخان مغول اتابک ابش خاتون را به ازدواج پسر خود منگو تیمور در آورد و بدین ترتیب فارس به قلمرو ایلخانان افزوده شد. پس از مرگ هلاکو جانشین وی اباقاخان همچنان سلطنت فارس را در اختیار اتابک ابش خاتون باقی گذاشت. باید گفت که پس از پیوستن فارس به قلمرو ایلخانان زمام امور نظامی و مالی فارس در دست گماشتگان آنان بود.

اتابک ابش پس از چند سال که در اردوی اباقا به سر می برد، در سال ۶۸۲ ه.ق به فرمان ایلخان احمد که پس از اباقا به حکومت رسیده بود بار دیگر زمام حکومت فارس را به دست گرفت اتابک ابش در سال ۶۸۳ ه.ق به جرم قتل سید عمادالدین که از سوی ارغون خان (جانشین احمدخان) به حکومت فارس گماشته شده بود، به اردوی خان مغول فراخوانده و در آنجا مستقر شد. در واقع از این تاریخ (۶۸۳ ه.ق) حکومت اتابکان سلغری فارس از میان رفت. از وقایع عمده حکومت اتابک ابش خاتون پیروزی او بر حاکم قلهات (بزرگ ترین جزیره واقع در دریای عمان) بود. اتابک ابش خاتون در سال ۶۸۵ ه.ق در تبریز جهان را بدرود گفت.