صفاریان ؛ تهدید قدرت خلافت عباسی

در دوره حکومت بنی امیه و در پی ظلم و ستم‌های آن‌ها، دسته‌های مختلفی در سیستان به وجود آمدند تا علیه ظلم ایستادگی کنند. یکی از این گروه‌ها عیاران بودند. عیاران طایفه‌ای بودند از مردم هر ناحیه که شغل خود را به دستبرد به کاروان و تاختن از محلی به محل دیگر منحصر کرده بودند.

یکی دیگر از این گروه‌ها، فرقه مطوعه بود. این اصطلاح به جماعتی اطلاق می‌شد که به میل قلبی یعنی به طوع، در راه حفظ عقاید و برای جنگ و جهاد با کفار و خوارج قیام می‌کردند و این عمل را ثواب می‌شمردند. این داوطلبان جنگی، بیشتر در مرزهای هند و ترکستان حضور داشتند.

یعقوب لیث صفاری

اولین امیر صفاری یعقوب لیث بود. او موسس و پایه‌گذار سلسله صفاریان شناخته می‌شود. صالح بن نصر از عیاران سیستان بود که علیه خلیفه عباسی شورش کرد و با همراهی و همکاری یعقوب لیث صفاری شهر بست را تصرف کرد. صالح و یعقوب لیث با همکاری هم، حاکم طاهری سیستان را بیرون کردند و شهر سیستان را به تصرف خود درآوردند.

بعد از آن بین صالح و یعقوب لیث اختلاف افتاد، صالح گریخت و درهم بن نصر برادر صالح، قدرت را به دست گرفت. در سال ۲۴۷ هجری قمری یعقوب با کنار زدن درهم، به امارت سیستان رسید.

از مهم‌ترین اقدامات یعقوب لیث صفاری، سرکوب عمار خارجی، تصرف کرمان، فارس، کابل و بغداد است. یعقوب لیث صفاری در سال ۲۵۶ هجری قمری به نیشابور حمله کرد و با تصرف آنجا، عمر دودمان طاهری را پایان داد. او سپس به طبرستان لشکرکشی کرد و آنجا را تصرف کرد؛ اما با بازگشت یعقوب از طبرستان، داعی کبیر دوباره طبرستان را فتح کرد و بر آن مسلط شد.

یعقوب لیث صفاری در دوران حاکمیت خود، موفق شد عبدالرحمن خارجی را شکست داده و او را از پای درآورد. مهم‌ترین اقدام یعقوب لیث صفاری حمله به بغداد و شورش علیه خلافت عباسی بود که با موفقیت همراه نشد و او به خوزستان عقب نشینی کرد.

_{منبع عکس: ناشناس}

عمرو بن لیث

بعد از یعقوب لیث صفاری، برادرش عمرولیث جانشین او شد. بعد از شکست یعقوب از خلیفه عباسی، عمرولیث با خلیفه صلح کرد و خود را خدمتگزار خلیفه لقب داد و قول داد سالانه بیست هزار درهم به خلیفه بپردازد. خلیفه معتمد عباسی در عوض، آنچه متعلق به یعقوب بود به عمرولیث داد و شحنگی (ولایت) بغداد و سامرا را که تا آن زمان متعلق به طاهریان بود، به عمرو واگذار کرد.

در دوره عمرولیث، یکی از راهزنان که احمد بن عبدلله خجستانی نام داشت در خراسان شورش کرد و نیشابور را به دست گرفت. عمرولیث به او حمله کرد و جنگ‌های زیادی بین آن دو نفر درگرفت تا سرانجام در سال ۲۶۸ هجری قمری، خجستانی به‌وسیله غلامانش کشته شد و بعد از آن، رافع بن هرثمه جای خجستانی را گرفت و خراسان را عرصه تاخت و تاز خود کرد.

از دیگر اتفاقات دوره عمرولیث، شورش رافع بن هرثمه در خراسان بود. او در چندین جنگ، رافع را شکست داد. آخرین بار رافع از عمرو شکست خورد و به خوارزم رفت. والی خوارزم، رافع بن هرثمه را کشت و سرش را به نزد عمرو فرستاد و امیر صفاری سر بریده را روانه بغداد کرد.

_{منبع عکس: ناشناس}

لیث بن علی

بعد از مرگ عمرو، لیث بن علی روی کار آمد؛ اما «سبکری»، غلام یعقوب لیث، با قدرت زیادی که داشت، فارس را در دست گرفت. او با مونس، خادم سردار مقتدر همدست شد و با شکست لیث بن علی، او را به اسارت نزد مقتدر فرستاد.

ابوعلی محمد بن علی بن لیث

بعد از شکست لیث بن علی، بردارش ابوعلی به امارت رسید. در زمان او خلیفه مقتدر، احمد بن اسماعیل سامانی را مامور تصرف سیستان کرد. حسین بن علی مرورودی سردار احمد سامانی، سیستان را تصرف کرد؛ بدین ترتیب سیستان از دست صفاریان خارج شد. احمد سامانی نیز سبکری و ابوعلی را به اسارت نزد خلیفه مقتدر فرستاد. از این تاریخ به بعد، حاکمانی نه چندان قدرتمند بر تخت سلطنت صفاریان جلوس کردند. آخرین امیر سامانی، خلف بن احمد بود که در سال ۳۹۳ هجری قمری به دست محمود غزنوی کشته شد و سیستان به قلمرو غزنویان پیوست.

_{منبع عکس: ناشناس}

پادشاهان معروف صفاری

سلسله صفاری در حدود ۱۰۵ سال بر شرق ایران حاکمیت داشتند. از پادشاهان معروف آن‌ها می‌توان به یعقوب و عمرولیث اشاره کرد.

یعقوب لیث صفاری

یعقوب لیث که موسس سلسله صفاریان بود، با روی کار آمدن خود، بسیاری از سرزمین‌ها را تصرف کرد تا بر قلمرو خود بیفزاید. قدرت یعقوب لیث به حدی زیاد شد که تصمیم گرفت با خلیفه رو در رو شده و خلافت را از میان بردارد. ازاین‌رو، در سال ۲۶۲ هجری قمری به غرب ایران لشگر کشید تا به‌سمت بغداد برود. خلیفه معتمد برادر خود موفق را به جنگ با یعقوب لیث صفاری فرستاد. یعقوب در دیرالعاقول که بین بغداد و مدائن بود، از سپاه خلیفه شکست خورد و به خوزستان عقب نشست.

یعقوب لیث صفاری بعد از شکست خود از خلیفه عباسی، به فارس رفت و والی خلیفه را در آنجا شکست داد تا فارس را ضمیمه قدرت خود کند؛ اما شخصی به نام صاحب‌الزنج در آنجا علیه خلافت قیام کرد و شکست خورد. یعقوب در سال ۲۶۵ هجری قمری بر اثر بیماری در خوزستان وفات یافت.

پایتخت یعقوب لیث صفاری، شهر زرنج بود. یعقوب لیث صفاری را ملک الدنیا و صاحب قران می‌گفتند. کنیه او ابویوسف بود. او در پنجشیر اقدام به ضرب سکه به نام خود کرد و خارجیان سپاه او را جیوش الشراه نامیدند.

_{منبع عکس: ناشناس}

عمرولیث صفاری

عمرولیث جانشین یعقوب لیث شد و چون اوضاع را نامساعد یافت، با خلیفه عباسی از در صلح در آمد. او به جنگ با امیر اسماعیل سامانی رفت. خلیفه منشور امارت ماورالنهر را به عمرولیث داد؛ اما در خفا با امیراسماعیل سامانی همراهی می‌کرد. خلیفه که از قدرت سامانیان مطلع بود، امیر اسماعیل سامانی و عمرولیث را رو در روی هم قرار داد. در جنگی که بین این دو رخ داد، عمرولیث شکست خورد و اسیر شد. اسماعیل او را به بغداد نزد خلیفه معتضد فرستاد. عمرو در زندان و در زمان حکومت مکتفی، کشته شد.

به گفته منابع تاریخی، عمرولیث در دوره حکومت خود در حدود ۱۰۰۰ رباط و ۵۰۰ مسجد ساخت که یکی از آن‌ها مسجد عتیق در شهر شیراز است. در زمان عمرولیث، مواجبی برای سپاهیان در نظر گرفته شد که به بیستگانی شهرت یافتند. این مواجب از خزانه خراج و زکات تامین می‌شدند.

_{منبع عکس:wikipedia}

اوج قدرت سیاسی صفاریان

مردمی که در قلمرو صفاریان می‌زیستند، بر این عقیده بودند که نسب صفاریان به خسروپرویز ساسانی می‌رسد. صفاریان این اعتقاد را مناسب یافتند تا شهرت بیشتری در نزد مردم بیابند. اوج قدرت سیاسی صفاریان در عهد یعقوب لیث صفاری بود.

او را ملک‌الدنیا و صاحب قران می‌گفتند، و او در عهد پادشاهی خود بر شرق ایران، به نام خود سکه زد و آن‌قدر در خود قدرت و شوکت دید که نام خلیفه عباسی را از خطبه انداخت و دستور داد در قلمرو حکومت او، تنها به نام یعقوب لیث صفاری خطبه خوانده شود. یعقوب لیث موفق نشد خلیفه را شکست دهد، که اگر این اتفاق میسر شده بود، شرق و غرب را یک‌جا به زیر سلطه حاکمیت خود در می‌آورد.

_{منبع عکس: ناشناس}

فرهنگ و اعتقادات صفاریان

منابع تاریخی، یعقوب لیث صفاری را شیعه دانسته‌اند. خواجه نظام‌الملک توسی در سیاست‌نامه، گفته است که یعقوب لیث در اثر ارتباط دوستی با یک شیعه اسماعلی مذهب، به نام ابوبلال، به مذهب اسماعیلی درآمد. برخی منابع تاریخی متاخر نیز یعقوب را شیعه مذهب دانسته‌اند.

برخی پژوهشگران علت اینکه منابع تاریخی، یعقوب لیث را شیعه مذهب می‌دانند، مخالفت او با خلیفه و حمله به بغداد ذکر کرده‌اند. در بین پژوهشگران و مورخان در مورد شیعه مذهب بودن صفاریان و اسماعیلی بودن یعقوب لیث، نظر موافق وجود ندارد و منابع در این مورد، متفق‌القول نیستند.

بعد از اینکه ایران به‌وسیله اعراب، تصرف شد، زبان عربی به‌عنوان زبان رسمی و دیوانی اعراب شناخته شد. صفاریان حکومت شرق ایران را به دست گرفتند و یعقوب که شخصی استقلال طلب و وطن‌دوست بود، به مخالفت با زبان و فرهنگ عربی برخاست.

منابع به قصیده‌ای اشاره دارند که توسط یکی از شاعران به زبان عربی در محضر یعقوب لیث سروده و قرائت شد و یعقوب شاعر را مورد سرزنش قرار داد که به زبان فارسی برای او شعر بسراید. محمد بن وصیف که اداره دیوان یعقوب را به عهده داشت، قصیده‌ای به فارسی در مدح او سرود که این قصیده آغاز سرودن شعر درباری بود.

در دوره طاهریان نیز شعر فارسی سروده می‌شد و این نشان می‌دهد که سرودن شعر فارسی، پیش از طاهریان هم باب بوده؛ اما از آن‌ها چیزی به دست ما نرسیده است. اقدام یعقوب لیث، محرکی برای سرودن شعر فارسی به‌صورت گسترده شد؛ ازاین‌رو عصر او را با عنوان رستاخیز ادبی در ایران نامیده‌اند.

_{منبع عکس: ناشناس}

جاهای دیدنی به‌جای مانده از سلسله صفاری

صفاریان، بناهای بسیاری ساختند که بیشتر آن‌ها رباط و مسجد بودند. معماری این بناها را از گِل ساخته بودند. در منابع تاریخی آمده است که صفاریان مسجدی در شارستان ساختند که در میان دروازه پارس و دروازه طعام، واقع شده بود. این مسجد، مسجد آدینه سیستان محسوب می‌شد.

قصر یعقوب و عمرولیث نیز در نزدیکی همین مسجد قرار داشت. بازارهای زیادی نیز دور مسجد آدینه را فرا گرفته‌ بودند. بازارهای ربض، در آن روزها رونق زیادی داشته و روزانه هزاران درهم درآمد برای شهر داشتند. امروزه از این بناهای تاریخی که در منابع به آن‌ها اشاره شده، چیزی بر جای نمانده است.

مسجد جامع شهر زرنگ یکی دیگر از آثار تاریخی دوره یعقوب لیث بود، که امروزه اثری از آن باقی نمانده است. یعقوب دستور داد در شیراز مسجدی بسازند و آن را عتیق نام نهاد و عمرولیث نیز در جیرفت مسجدی دیگر بنا کرد. قنات‌هایی از دوره صفاری در سیرجان کرمان وجود دارد که آب منازل و باغ‌ها را تامین می‌کنند. قلعه سعیدآباد در شهر اصطخر فارس، از دیگر بناهای دوره صفاریان است که اثری از آن بر جای نمانده است.

آرامگاه یعقوب لیث صفاری

همه منابع تاریخی در مورد محل آرامگاه یعقوب لیث صفاری، اتفاق‌نظر دارند که یعقوب در جندی شاپور به خاک سپرده شده است؛ اما از نظر تاریخی و باستان‌شناسی، محل جندی‌شاپور به‌طور دقیق بر مورخان، مشخص نیست. در حال حاضر آرامگاهی در روستای شاه‌آباد در ۱۰ کیلومتری جاده دزفول قرار دارد که آن را منسوب به یعقوب لیث صفاری می‌دانند. در نزدیکی این آرامگاه، خرابه‌هایی وجود دارد که برخی احتمال داده‌اند بازمانده‌هایی از شهر جندی‌شاپور باشد.

گنبد سفید رنگ بنای آرامگاه یعقوب لیث صفاری از نوع گنبدهای دندانه‌دار زیبا است که چشم‌انداز آن از دور نیز کاملا مشخص است. در اطراف بقعه، قبرستانی قرار دارد که سنگ‌های قدیمی موجود در آن، تاریخ بنا را نشان می‌دهند. بنای آرامگاه، یک در ورودی دارد و سطح داخلی آن، از سطح بیرونی جدا می‌شود. سازه اصلی این بنا از خشت خام ساخته شده و نقش برجسته و ملات آن از گچ و خاک تشکیل شده است.

_{منبع عکس: ناشناس}

مسجد عتیق شیراز

مسجد عتیق، قدیمی‌ترین مسجد شیراز است. این مسجد جزو مساجد جامع محسوب می‌شود. بنای مسجد عتیق در سال ۲۸۱ هجری قمری و به دستور عمرولیث صفاری ساخته شد. بعدها در دوره اتابکان شیراز، ساختمانی جدید به این مسجد اضافه و کتیبه‌ای حاوی برخی آیات قرآنی در آن قرار داده شد.

مسجد عتیق را می‌توان جزو اولین مساجد ساخته شده در شهر شیراز محسوب کرد که علاوه بر کارکرد مذهبی و اجتماعی، دارای کارکرد سیاسی نیز بوده است. این مسجد ۶ ورودی دارد که در ضلع‌های مختلف آن قرار دارند و مهم‌ترین آن‌ها ورودی ضلع شمالی مسجد است که در دوره صفویه ساخته شده است.

ضلع شمالی مسجد، دو درب در شمال و شمال شرق و یک ایوان و شبستان نیز دارد. درب شمالی مسجد به دروازه امام شهرت دارد و بالای آن یک کتیبه واقع شده است که در دوره صفوی و در سال ۱۰۳۱ هجری قمری نوشته شده است. تاریخ مرمت مسجد نیز در همین سال ذکر شده و سر در مسجد نیز با کاشی ساخته شده است.

کتیبه‌هایی در مسجد قرار دارند که نام امامان شیعه روی آن‌ها حک شده و در دو طرف سر در مسجد نصب شده‌اند. در میانه مسجد، تاق‌نمایی واقع است که به آن، طاق مروارید می‌گویند. این طاق، دو گلدسته بلند دارد و سقف آن با آجر ساخته شده است.

_{منبع عکس: ناشناس}

ضلع غربی مسجد عتیق، درب ورودی حرم شاه‌چراغ است. این ضلع، رواق‌هایی دارد که ۱۰ دهانه دارند و در انتهای آن‌ها یک درب ورودی واقع است که به شبستان ضلع جنوبی راه دارد. در ضلع جنوبی بنا، طاق‌نمایی است که یک بار خراب شده و در دوران معاصر، تعمیر و بازسازی شده‌اند. پشت بنا شبستانی قدیمی قرار دارد که دو سوی آن، دو طبقه با سقف آجری واقع است. محراب مسجد نیز از جنس چوب بوده و ۱۳ پله در کنار آن است. دو طرف محراب، دو ستون سنگی قرار دارد که مارپیچ هستند و سقف محراب با کاشی آبی مقرنس‌ شده است.

شبستانی نو در جنوب مسجد ساخته شده که منبر آن از آهن و سنگ مرمر ساخته شده و ۱۲ پله دارد. محراب بنا در سمت راست منبر واقع است. روی دیوارها و محراب بنا ۱۳ آیه و حدیث نوشته شده که با خط ثلث و نسخ نگارش شده‌اند.

در میانه ضلع بنا، طاق‌نمایی پهن و بلند قرار دارد که جلوی آن، کاشی‌کاریهایی زیباست. درون بنا، طاق‌نماهای کوچک و راه پله واقع شده است. در ضلع شرقی مسجد عتیق نیز شبستانی مخروبه دیده می‌شود که کارکردی ندارد و بلااستفاده است. این شبستان در گذشته، محلی برای اقامه نماز بود و بعدها با ایجاد شبستان‌های جدید، کارکرد خود را از دست داد.

صفاریان در حدود  بیش از ۱۰۰ سال بر شرق ایران حکم راندند. یعقوب لیث صفاری، موسس این سلسله، قدرت بسیار داشت. در دوره یعقوب لیث و جانشین او، عمرولیث، صفاریان پیشرفت قابل ملاحظه‌ای داشتند؛ اما در دوره‌ جانشینان آن‌ها، این سلسله به‌سمت و سوی زوال پیش رفت. در دوره صفاریان، شرق ایران از لحاظ فرهنگی، پیشرفت داشت و از لحاظ اوج گیری زبان فارسی، این دوره را دوره رستاخیز زبان و ادب فارسی نام‌گذاری کرده‌اند.