خواندنی‌های تاریخ| روایت یک خارجی از تعزیه منسوخ «ایلچی فرنگ»
ماجرای تعزیه «ایلچی فرنگ» چیست؟ امروزی‌ها این تعزیه را ندیده‌اند و اصلا اسمش را هم نشنیده‌اند. اما متون این تعزیه منسوخ در میراث نمایش آیینی ایران باقی است و البته در دوره قاجار یک خارجی هم داستانش را تعریف کرده برای‌مان.
«مری وولف شِیل» ایرلندی‌تبار بود و همسر وزیرمختار بریتانیا در ایران بود و در اوایل دوره ناصرالدین قاجار حدود ۴ سال در ایران زندگی کرد و بعد کتاب «جلوه‌هایی از زندگی و آداب و رسوم ایران» را نوشت که یکی از منابع مهم تاریخی درباره وضعیت اجتماعی و فرهنگی دوره قاجار محسوب می‌شود.
وی در بخشی از کتابش درباره عزاداری محرم و نمایش تعزیه نوشته است: «در این ماه شیعیان مراسمی به‌عنوان یادبود و ذکر مصیبت امام‌حسین (ع) و خانواده‌اش در صحرای کربلا برگزار می‌کنند. این واقعه به‌قدری ایرانی‌ها را تحت تاثیر قرار داده است که جریان آن را به‌صورت یک برنامه نمایشی درآورده‌اند. باید صحنه‌هایی را که برای یادآوری این واقعه ترتیب داده شده و حرکات ایرانی‌ها را دید تا بتوان وضع را کاملاً تصور نمود؛ از هر گوشه‌ای صدای مداوم ناله و زاری همراه با نثار نفرین و دشنام به مرتکبین این جنایت شنیده می‌شود. گاهی هیجان و احساسات مردم به جایی می‌رسد که ایفاکننده نقش شمر هدف ناسزای مردم قرار می‌گیرد و به زحمت می‌تواند خود را از شر نگاه‌های غضب‌آلود در امان نگه‌دارد».
حال خودش هم موقع دیدن تعزیه این‌طوری بوده است: «حضور در چنین مجلسی که چندین هزار نفر در ماتم و اندوه عمیقی فرو رفته‌اند، برای من بسیار غریب بود. چون اصولا ایرانی‌ها در گریه و زاری خصوصیات ویژه‌ای دارند. موقعی که یکی از آنها شروع به گریه کرد، بقیه هم به او تأسی می‌کنند و ناگهان همه را گریه فرا می‌گیرد. گاهی از اوقات من هم حس می‌کردم بر اثر شنیدن این همه آه و ناله، اشک من آماده سرازیر شدن است و با زن‌های ایرانی اطراف خودم در عزاداری شرکت می‌کردم… باید اذعان نمایم که بعضی از قسمت‌های این برنامه آنقدر عمیق و پُراحساس اجرا می‌گردید که فوق‌العاده متأثرکننده بود».
«شیل» در ادامه، تعزیه «ایلچی فرنگ» را این‌گونه شرح داده است: «یکی از برنامه‌های این ده روز نمایش ایلچی فرنگ است که به‌عنوان سفیر خیالی یکی از کشورهای اروپایی (محتملا یونان) در بارگاه یزید، به هنگامی که سر بریده امام حسین (ع) را به کاخ یزید می‌برند، حضور داشته و با دیدن این منظره نسبت به این کشتار وحشیانه اعتراض می‌کند و سرانجام در اثر همین اعتراض به افتخار شهادت نائل می‌گردد. معمولا اشتیاق فراوانی وجود دارد که مدل لباس این سفیر حتما به صورت اروپایی باشد و بالاتر از همه کج‌کلاه پَرداری هم به سر نهاده باشد. چند سال پیش نیز نمایندگانی به سراغ شوهرم آمدند تا لباس و کلاه او را برای استفاده ایلچی فرنگ قرض کنند».
