در مرکز این شهر میدانی تاریخی و مهم قرار دارد که مجموعه ای از ساختمان ها را در خود جای داده و به عنوان یکی از دیدنی ترین قسمت های یزد، علاقه مندان را از راه های دور و نزدیک به سوی خود می کشاند. ساکنان و میهمانان این شهر در این میدان گرد هم می آیند تا غرق در زیبایی های آن شوند و در کنار رقص فواره ها، بخشی از تاریخ این سرزمین کهن را به نظاره بنشینند.
مسجد امیر چخماق که به نام مسجد جامع نو و یا مسجد دهوک نیز شناخته می شود، قدیمی ترین بنای این میدان است و از حیث زیبایی، وسعت، اهمیت و اعتبار در میان مساجد شهر یزد، بعد از مسجد جامع و در رده ی دوم قرار دارد. این مسجد تا دوره محمدشاه قاجار، کمی دورتر از بافت شهری بوده اما به مرور زمان وارد بافت شهری می گردد.
پوشش سقف این بنا از طاق و تویزه (۲) می باشد و بادگیر آن در ضلع جنوب غربی آن واقع شده و مشرف بر کوچه است. در طرف راهروی شمالی که میان درب کریاس و صحن قرار دارد، شبکه‌هایی ظریف از کاشی های معرق دیده می شود که در پنجره‌ها نصب شده اند. بر فراز این مسجد، گنبدی خمیده و ترک دار قرار دارد که با کاشی سبز پوشیده شده و پیرامون آن نیز کتیبه ای از یکی از سوره های قرآن کریم به خط کوفی به چشم می خورد. دور تا دور سطح خارجی گنبد و بر کمربند آن با عبارت «السلطان ظل الله…» زینت یافته که به خط کوفی بنایی تکرار شده است.
محراب صحن اصلی، از کاشی معرق می باشد و از ساختمانی مقرنس کاری شده تشکیل یافته که در وسط آن سنگ مرمر بسیار خوشتراشی به اندازه ۱/۱۵ در ۳/۳۸ متر نصب شده است. در وسط مقرنس کاری یک گل مربع به اندازه ۵۴ در ۹۵ سانتیمتر وجود دارد و در سمت چپ آن، یک سنگ مرمر به اندازه ۲۸ در ۳۰ سانتیمتر خودنمایی می کند.
گرم خانه یا جماعت خانه‌ی این مسجد دارای دو در چوبی است که بر دو لنگه‌ی آن، عبارت‌های لااله الا الله، محمد رسول‌الله و علی ولی‌الله به خط نسخ و میان دو کتیبه، به صورت کنده کاری، نقش بسته است. مأذنه (۳) مسجد امیرچخماق، مستطیل شکل و آجری می باشد و مشرف بر ورودی ضلع شرقی مسجدساخته شده است.
این مسجد دارای دو شبستان زمستانی و تابستانی می باشد. در قسمت تابستانی آن و در بالای محراب بادگیر بسیار زیبایی قرار دارد و نکته ی جالب توجه درباره شبستان زمستانی این است که در دو سوی دالان ورودی واقع شده و نور آن با سنگ مرمر تامین می شود.
یزد هم مانند همه ی شهرهای ایران دارای بازاری است که شالوده اقتصادی شهر را تشکیل می دهد. این بازار در دوران پهلوی به واسطه احداث خیابان شاه یا همان خیابان قیام امروزی به دو قسمت تقسیم شد و برخی فضاهای اصلی آن، مانند بازار ارسی دوزها، بازار محمد علی خان و بازار پنجعلی به ناچار تخریب گردید.
شکارگاه مازاری (محل ساییدن برگ حنا، رنگ طبیعی)
کارگاه حلوایی (محل تبدیل کنجد به حلوا ارده)
کارگاه رنگرزی (محل رنگ آمیزی الیاف نخی وپشمی)
این بازار در شرق میدان امیرچخماق قرار دارد و از بناهای ساخته شده توسط نظام‌الدین حاجی قنبر جهانشاهی است. وی که به امر جهانشاه قره قریونلو به حکومت یزد رسید، آثار زیادی را در یزد بنا کرد که یکی از آنها عمارت بازارچه ای برای خرید و فروش صنایع دستی بود و امروزه به نام بازار حاجی قنبر شناخته می شود.
در قرن سیزدهم هجری بر سر در این بازار تکیه ای زیبا و بلند به شیوه دیگر تکیه ها و حسینیه های یزد ساخته شد که یکی از معرفه های شهر یزد است.
بعدها در قرن سیزدهم هجری، بر سر در این بازار بنای زیبا و بلندی، شبیه به حسینیه ها و تکایای یزد ساخته شد. این بنای عظیم که بیشتر تزیینات آن از کاشی معقلی (۱) می باشد، یکی از معرف‌های شهر یزد است؛ به گونه ای که هنگامی که نام امیرچخماق آورده می شود تصویر این بنا در ذهن شکل می گیرد در حالی که سازنده ی آن شخص دیگری است.
تکیه به جایی اطلاق می شود که غرفه های زیادی دارد و در هنگام عزاداری و انجام مراسم نخل برداری حاکم در قسمت شاه نشین و بانوان در دیگر غرفه ها مراسم را تماشا می کنند. همانگونه که اشاره کردیم، در قرن سیزدهم هجری بر سر در بازار این میدان، دومناره بلند به سبک تکایای یزد بنا گردید و گفتیم که در اثر تغییرات زمان پهلوی، بخشی از جداره اصلی تکیه امیر چخماق باقی ماند که امروزه به عنوان تنها جداره اصیل باقیمانده در این میدان شناخته می شود.
مناره‌های تکیه بر بالای غرفه‌های میانی قرار دارند و در یک بر تکیه مستقر شده و هیبت خاصی به آن بخشیده اند. در آن زمان بر فراز این مناره ها موذنین، بانگ اذان سر می دادند تا مردم شهر را از وقت نماز باخبر سازند. از پشت ساختمان برای ورود به مناره ها راهی تعبیه شده تا بازدیدکنندگان خودشان را به بالا برسانند و از آنجا بافت تاریخی یزد را به طور کامل مشاهده کنند.
ورودی بازار حاجی قنبر در غرقه میانی این بنا واقع است و راسته بازار در پشت آن قرار دارد. ورود به آب انبار نیز از طریق یکی از غرفه‌های ضلع غربی تکیه امکان پذیر است و مسجد هم در کنار این بنا دیده می شود.
گروهی معتقد اند که مناره های امیر چخماق جنبه تاریخی ندارد و آن را مناره های بی خاصیت می نامند و می گویند چون بیش از هشتاد سال (در آن زمان) از عمرش نمی‌گذرد، جنبه تاریخی ندارد. اما این اشخاص متوجه نمی باشند که باستان شناسی هم وجود این مناره ها را باستانی نمی داند.
باستان شناسی قسمت مرکزی صفه ها را به شهادت بقایای کاشی های موجود در بدنه های غرفه های بالای سر بازار که همزمان با مسجد امیر چخماق و مربوط به قرن نهم هجری است و در حدود یک قرن از مسجد جامع کبیر جدید‌تر است، را باستانی می داند.
وضع طاق بندی ها و سردر مناره ها طوری است که معرف نوعی مخصوص از معماری شهر تاریخی یزد به شمار می‌رود و به همین جهت نامش از تاریخ ۱۱ دی ۱۳۳۰ با شماره ۳۸۳ در فهرست آثار تاریخی و ملی قرار دارد. تصویر این تکیه در کتاب های مختلفی که از طرف دانشمندان و باستان شناسان خارجی درباره ایران نوشته شده است درج شده و به عنوان معرف و مظهر یزد تشخیص داده شده است.
نخل تاریخی امیرچخماق
یکی از دیدنی ترین جلوه های میدان امیرچخماق وجود یک نخل بزرگ در شرق آن است که به نخل حیدری‌ها شهرت دارد و به گفته‌ی عبدالحسین آیتی (ادیب و شاعر و نویسنده معاصر) پیشینه‌ی آن به ۴۵۰ سال پیش و دوره صفوی باز می گردد و از سال ۱۲۲۹ هجری قمری در این مکان بوده است. برخی این نخل را قدیمی ترین نخل می دانند و برخی دیگر نخل های دیگری را به عنوان قدیمی ترین نخل معرفی می کنند.
ایرج افشار تاریخ وقف پوشش سیاه نخل امیرچخماق را که بر رویش علامت شیر و خورشید قرار دارد، رجب ۱۲۲۹ هجری قمری (تیر ۱۱۹۳) و برابر با ۲۰۰ سال قبل عنوان کرده است.
ابعاد نخل میدان امیرچخماق ۸/۵× ۸/۵× ۸/۵ متر است و به عنوان یکی از بزرگ ترین نخل های موجود در استان یزد به شمار می رود. این نخل از مجموعه مشبکی از چوب های تراشیده شده با گره چینی ها و تیرهای بزرگ تشکیل شده و شمای کلی آن به شکل درخت سرو (نماد آزادگی) می باشد.
یکی دیگر از بخش های مجموعه امیرچخماق، آب انبارهای آن است که تعداد آنها به ۳ عدد می رسیده اما یکی از آنها به نام آب انبار میدان از بین رفته و امروزه تنها دو اثر از آب انبارها به عنوان بنای تاریخی باقی مانده است. این آب انبار ها تا حدود ۴۰ سال پیش همچنان مورد استفاده عموم مردم بوده و با ورود شبکه آب لوله‌کشی به شهرها، به فراموشی سپرده شده‌اند و دیگر کاربری گذشته را ندارند. آب انبار میدان که به دستور امیر چخماق همراه با مسجد با شکوه امیر چخماق در ضلع غربی میدان ساخته شده، در زمان احداث خیابان تخریب گردیده و دیگر اثری از آن دیده نمی شود. آب انبارهای به جا مانده در میدان امیرچخماق عبارتند از:
در گذشته این آب انبار دارای دو ورودی بوده که ورودی واقع در میدان آن تخریب شده و ورودی دیگر آن به عرض سه متر، در کوچه مجاور قرار دارد. دو سکوی نیم متری در دو سوی ورودی آب انبار به چشم می خورد و پس از طی یک پله بدون سقف، سقف آب انبار آغاز می گردد. تعداد کل پله های آب انبار شصت و چهار عدد است و پس از طی چهل پله محوطه ای به ابعاد ۳*۲ متر دیده می شود که در دو سوی آن، دو غرفه به ابعاد ۵/۱*۵/۱ متر قرار دارند. پنج بادگیر خشتی بر فراز این بنا ساخته شده و یک مخزن بزرگ نیز برای آن تعبیه گردیده است. گنبد آن به صورت تخم مرغی است و نمای خارجی آن پوشیده از آجر می باشد.
در حال حاضر این بنا به عنوان زورخانه مورد بهره برداری قرار گرفته و آرامگاه ستی فاطمه نیز در مقابل آن قرار دارد.
آب انبار تکیه یا حاجی قنبر: این آب انبار در حدفاصل تکیه و بازار حاجی قنبر قرار دارد که در کنار بازارچه با موافقت امیر چخماق و به دستور و هزینه ی نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی همزمان با بازار احداث شده و امروزه بخشی از موزه ی آب یزد را تشکیل می دهد.
۱- تمام آب انبار در درون زمین قرار دارد و حتی گنبد بالایی آن به گونه ای است که تهویه ی هوا هم در دل زمین واقع شده و تیزه گنبد در سطح زمین دیده می شود.
۲- بادگیرهای بنا در بدنه ی دیوار بازارچه حاجی قنبر جایگذاری شده اند و بسیار متفاوت از بادگیرهای سایر آب انبارهای یزد به نطر می رسند.
۳- در بیشتر آب انبارها، پلکان به صورت عمودی ساخته شده و به وسط خزینه می رسد اما در آب انبار تکیه، پلکان در کنار خزینه واقع شده است. احتمالا دلیل این کار این بوده که برای اتصال پلکان به وسط خزینه باید دقیقا زیر مناره ها خالی می کردند که این مساله آسیب شدیدی به استقامت مناره ها می زد و آنها را با خطر فروریختن مواجه می ساخت.
چهار بادگیر بر فراز این آب انبار بوده که یکی از آنها از بین رفته است. سه بادگیر دیگر در بدنه ی دیوار بازارچه قرار دارند و بلندی ساقه آنها به ۵/۱ متر بالاتر از پشت بام بازارچه می رسد. این سه بادگیر به همت موزه ی آب یزد، به شکل سنتی و اصلی خود بازسازی شده اند تا به زیبایی سابق خود بازگردند.
در بالای مخزن آب انبار، چهار دریچه دیده می شود که مربوط به چهار بادگیر هستند و یکی از آنها به اتاقک لجن کش راه پیدا می کند. بالای این دریچه قرقرهایی از جنس چوب وجود دارد تا در هنگام شست و شو و تمیز کردن، مواد ته نشین شده در کف مخزن از طریق دلو یا سطل آبکشی و طناب به محل اتاقک لجن کش انتقال یابد و سپس به محوطه ی بیرون منتقل گردد.
خزینه ی آب انبار تکیه در عمق ۱۴ متری حفر شده و سقف آن همسطح کف بازارچه است. قطر و ارتفاع این خزینه ۹ متر می باشد و بقیه ی ارتفاع آن برای تهویه ی آب و فضای عبور هوا در نظر گرفته شده است.
نام این اثر از تاریخ ۱۴ اسفند ۱۳۸۵ با شماره ثبت ۱۷۸۹۴ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد.
