تاریخ خانات جغتایی

جغتای دومین پسر چنگیز خان وارث سرزمین های ایغور و نواحی ترکستان و ماوراءالنهر گردید. او وفادارترین پسر چنگیز خان به سنن و آداب مغول بود. گرچه بخش اعظمی از ساکنان قلمرو مسلمان بودند، اما وی به شدت با مسلمانان مخالفت می کرد و بر اجرای قوانین یاسا ابرام می ورزید.

تاریخ خانات جغتایی بسیار آشفته و مبعم است و اطلاعات سریع و صاردوی زرینحیحی از این سلسله در دست نیست و اعضای این خاندان معمولاً به عنوان حاکمان دست نشانده دولت مرکزی مغولان در قراقورم، الوس مغولی درجه دومی محسوب می شدند. فقط در مواقعی که حملات افراد این دودمان به مرزهای ایلخانان صورت گرفته است. گزارش‌های تقریبی از تاریخ و اعضای این دودمان در وقایع نامه های فارسی باقی مانده است.

گویا سلسله حکومتی خانات جغتای بعد از مرگ خود جغتای تشکیل نشده است. مدتها بعد از مرگ جغتای، نوه او به نام قرا هلاکو از نزاع بین قوبیلای و اریق بوقا استفاده کرده و خوارزم ترکستان غربی و افغانستان  را رسماً برای اریق بوقا و در حقیقت برای خود متصرف شده است.

جغتاییان به مناسبت موضع جغرافیایی خود کمتر از دیگر الوس های مغولی در معرض نفوذ اسلام قرار داشتند. علاوه بر این غارتگری و کشتار، امحای منابع ترکستان و ماوراءالنهر در طی تهاجم مغولان باعث رکود و اضمحلال زندگی کشاورزی و حیات شهری در این ناحیه شده بود. با مهاجرت و استقرار طوایف صحراگرد شرقی شیوه زیست کوچروی غلبه ای تمام در آسیای مرکزی یافته بود.

مبارک شاه در سال ۶۴ هجری اولین خان جغتای است که به اسلام گرویده است. اما به نظر می‌رسد اسلام آوری او امری کاملاً شخصی بوده و تأثیری در سایر مغولان که اتباع وی محسوب می‌شدند، نداشته است. چرا که جانشینان بلافصل او مشرکان متعصبی بودند.

دیری نگذشت که مبارک شاه به وسیله یک شاهزاده دیگر از خاندان جغتای به نام براق از سلطنت معزول گردید. دوره حکومت براق مشحون از درگیری‌های داخلی او با دیگر الوس های مغولی در ترکستان شرقی و خراسان ایران می باشد.

براق ابتدا با قایدو شاهزاده ای از نسل اوکتایی درگیر شد و نهایتا قایدو به عنوان خان ترکستان در شرق و براق به عنوان خان ماوراء النهر و آنچه در غرب متصرفات الوس با یکدیگر صلح کردند. بعد از این براق متوجه حمله به ایران شد. گرچه او در افغانستان، هرات و نیشابور موفقیت‌هایی به دست آورد، اما عاقبت از اباقاخان ایلخان ایران شکست خورد. براق در آخرین سال زندگی خود به اسلام مشرف شد و نام سلطان غیاث‌الدین بر خود نهاد.

بعد از مرگ براق قایدو به تنهایی بر تمامی قلمروی جغتای حکومت کرد. اما او در سال ۷۰۱ هجری ضمن جنگ با مغولان چین در گذشت. و یکی از شاهزادگان خاندان جغتای با سرکوب کردن پسر او بر تخت سلطنت تکیه زد.

دوره حکومت دوا و پسر او کبک اوج عظمت خانات جغتایی محسوب می‌شود. کبک از سال ۷۱۸ تا ۷۲۶ هجری به فرمانروایی پرداخت و امیری لایق بود. وی بدون اینکه اسلام را برگزیند ترجیح داد که در ناحیه شهری و متمدن ماوراءالنهر به سر برد‌. او شیوه  پولی ایران را اتخاذ کرد و سکه‌های ساخت که تا مدتها به نام وی به کبکی معروف بود.

برادر و جانشین او به نام بودایی نرمشیرین داشت از سال ۷۲۶ تا ۷۳۵ هجری فرمانروایی کرد. در این ایام او به آیین اسلام گروید و نام علاءالدین بر خود نهاد. وی توانست از کوههای بلند افغانستان عبور کند و به سرزمین هند هجوم برد. مغولها تحت رهبری او بارها از رود سند گذشتند و شهرهای مولتان و لاهور را چند بار غارت کردند. تنها محمد بن تغلق سلطان مسلمان دهلی جلوی پیشروی او را به دهلی گرفت.

مسلمان شدن نرمشیرین طوایف مغولی را ناراضی ساخت. از این رو در اثر شورشی که سران طوایف مغولی علیه او ترتیب داده بودند، سرنگون شد. اما مسلمانان بیکار ننشسته و بدین ترتیب دولت جغتای درگیر یک سلسله منازعات مذهبی گردید. این تفرقه های مذهبی در این خان نشین جدایی انداخت. عاقبت این منازعات به تجزیه الوس جغتایی انجامید. به طوری که نیمه شرقی در دست مغولان  مشرک باقی ماند، در حالی که نیمه غربی شامل ماوراء النهار  و ترکستان به دست ترکان مسلمان اعقاب جغتای که مسلمان شده بودند به عنوان آلت دست امیران ترک در نیمه غربی حکومت می کردند.

عاقبت یکی از اعضای اصلی خاندان جغتای به نام تعلق تیمور در مغولستان به قدرت رسیده بود، با قبول اسلام توانست به سال ۷۵۸ هجری تخت فرمانروایی ماوراء النهر را به دست آورد و بدین گونه الوس جغتای بار دیگر یکپارچه شد.

در این زمان تیمور از طایفه برلاس به او پیوست‌تیمور ابتدا به عنوان نایب و مشاور الیاس خواجه پسر تغلق تیمور نفوذی قوی در دستگاه حکومت جغتاییان به دست آورد و سپس با اضمحلال این هنرمندان اساس سلسله جدیدی را گذاشت.[۱]

برای مطالعه

[۱] . . گروسه، ص ۵۶۵- ۵۴۵، ساندرز، ص ۱۶۸-۱۶۶.

منبع:

• تاریخ جهان اسلام از قرن هفتم تا دهم هجری ، علیرضا خزائلی، انتشارات دانشگاه پیام نور