شکل گیری دولت ایوبیان

مهمترین نگرانی‌های صلاح الدین پس از الغای حکومت فاطمی در مرز عبارت بوده از:

۱.  رهایی از سلطه اتابکان زنگی و گسترش قلمرو به طرف سوریه.

۲. مبارزه با قیام های شیعی و مدعیان فاطمی.

۳. فتح بیت المقدس و اخراج صلیبی ها از سوریه.[۱]

عمده ترین مسئله ای که صلاح الدین بعد از استقلال قدرت در مصر در پیشروی داشت، روابط وی با نورالدین زنگی بود. طبیعتاً وی نماینده نورالدین در مصر محسوب می شد و می بایست زیر نظر وی و مجری فرامین او باشد. نورالدین در ستیز با صلیبیان سوریه بود و به سپاهیان و درآمد های مصر به شدت نیاز داشت. او دائماً صلاح الدین را برای ارسال کمک های مالی و نظامی تحت فشار می‌گذاشت. اما دولت تازه تاسیس صلاح الدین در مصر از طرف مدعیان فاطمی و شیعیان و همچنین از طرف فرانکها در تهدید دائمی بود. صلاح الدین در برابر خواسته‌های نورالدین وقت گذرانی می کرد و از گسیل  سپاهیانی که خواسته بود، خودداری می نمود.  هر دو طرف علی رغم اینکه از یکدیگر راضی نبودند، اما اقدام مهمی که منجر به درگیری شود از سوی هیچ کدام سر نزد.

مرگ نورالدین در سال ۵۶۹ هجری وضعیت جدیدی را به وجود آورد. در دولت زنگیان مدعیان مختلفی ظهور کردند که زمینه را برای بسط قدرت صلاح الدین در سوریه فراهم می‌آورد و بعد از این صلاح الدین به مدت ۱۲ سال به سوریه و جزیره، لشکرکشی های مختلفی علیه مدعیان متفرق زنگیان انجام داد که نتیجه آن الغای کامل دودمان زنگیان و توسعه امپراطوری ایوبی تا مرزهای ایران بود.[۲]

 

همزمان با استقلال قدرت ایوبیان صلاح الدین متوجه صلیبیان شد. حمله حاکم مسیحی کرک به کاروان مسلمان بهانه را به دست صلاح الدین داد. نیروهای مسلمان با سرعت باورنکردنی در حوزه مسیحی نشین سوریه پیشروی کردند. صف‌آرایی مسیحیان در منطقه حطین با پیروزی قطعی ایوبیان تمام شد. بیت‌المقدس که اکنون بی‌دفاع مانده بود، تن به صلح خفت باری داد. بیت المقدس بعد از ۹۱ سال در ۱۷ رجبه ۵۸۳ هجری مجدداً به دست مسلمانان افتاد.[۳]

سقوط بیت المقدس جنبش بزرگی در دنیای غرب ایجاد کرد. عکس العمل مسیحیان به سومین جنگ صلیبی منجر شد. در این جنگ پادشاهان آلمان، فرانسه و انگلستان شخصاً صلیبیان را رهبری می کردند. صلیبیان در آغاز خوب پیش رفتند و عکا را متصرف شدند. اما به زودی متوقف شدند. پس از نبردی سخت و مذاکرات طولانی طرفین در ۲۲ شعبان ۵۸۸ هجری صلح  نمودند. شرایط صلح کاملاً به نفع مسلمانان بود. قدرت صلاح الدین  در تمامی سرزمین هایی که فتح کرده بود به رسمیت شناخته شده بود. فقط نوار ساحلی در فلسطین در اختیار صلیبیان باقی ماند. صلاح الدین چند ماه بعد از این پیروزی در صفر ۵۸۹ هجری درگذشت.[۴]

صلاح الدین در عین آنکه با شکست صلیبیان  و فتح بیت المقدس حیثیت مسلمانان را باز آورد، توانست مجدداً در تمامی سرزمین‌های اسلامی وحدت ایجاد کند. وی با الغای خلافت فاطمی و قبول رهبری خلفای عباسی مصر را به دنیای تسنن بازگرداند. در این راستا وی تغییرات فرهنگی و اجتماعی جدیدی در مصر آغاز کرد که موجب محو آثار تشیع در مصر گردید. به دستور وی خانه المعز به مدرسه‌ای برای شافعیان، خانه مامون بطائحی وزیر فاطمی به مدرسه حنفی ها به نام سوفیه تبدیل شد.[۵] وی کتابخانه بزرگ اسماعیلیان در قاهره را از بین برد و مدارس بسیاری برای گسترش فرقه شافعی در مصر تاسیس کرد. حتی الازهر به مرکز عمده برای پرورش اسلام سنی تبدیل شد. امپراتوری ایوبی بعد از مرگ صلاح الدین به سرعت تجزیه شد و بازماندگان وی برای کسب قدرت به جان هم افتادند.

 

دومین بنیانگذار دولت ایوبی برادر صلاح الدین الملک العادل سیف الدین است. وی در سال ۵۹۶ رسماً به فرمانروایی مصر دست یافت و در ظرف مدت کوتاهی کارهای زیادی برای نوسازی امپراتوری از هم پاشیده ایوبیان به انجام رسانید. وی‌ توانست سروری دولت خود را بر دولت های ایوبی در حلب، حماه، حمص، دمشق، بعلبک و جزیره بقبولاند.

پس از مرگ او در سال ۶۱۵ هجری  پسرش الملک الکامل در مصر به قدرت رسید. از جمله حمله صلیبی ها و شورش برخی از اعضای خاندان عربی مهمترین مشکلات وی بودند.[۶]

در سال ۶۱۲ هجری پاپ اونوریوس سوم فرمان چهارمین جنگ صلیبی را صادر کرد. صلیبیان شهر دمیاط  را محاصره کردند.  در این اثنا (جمادی الاولی ۶۱۵) ملک العادل در گذشت و ملک الکامل به جای او نشست و در ابتدای کار درگیر شورشی شد که امرای نظامی برای بع تخت نشاندن برادر کوچکش به راه انداخته بودند. به همین جهت دمیاط را بی دفاع گذاشت و شهر به دست صلیبیان افتاد. (شعبان ۶۱۶)

ملک الکامل بعد از سرکوب شورش مزبور مهیای جنگ های صلیبی شد و سرانجام در رجب سال ۶۱۸ هجری توانست دمیاط را از دست صلیبیان آزاد کند و جنگ پنجم صلیبی را با پیروزی خود خاتمه دهد.

جنگ ششم صلیبی با حرکت فردریک دوم امپراتور آلمان به طرف شرق آغاز شد. در این زمان که ملک الکامل درگیر دفع حمله حاکم ایوبی دمشق به مصر بود، ناگزیر شد به پیمان صلحی به نفع مسیحیان بود، تن در دهد. به موجب این پیمان که به ربیع الاول ۶۲۶ هجری بسته شد، بیت المقدس به صلیبی ها واگذار گردید.[۷]

ملک الکامل در سال ۶۳۷ درگذشت و پسرش ایوب با لقب ملک و الصالح در مصر به قدرت رسید. اولین اقدام ملک الصالح برای بحرانهای دولت ایوبی ترمیم و اصلاح بدنه ارتش بود. وی  متوجه نابسامانی و نامطمئنی سپاه بود و غلامان ترک که  به ممالیک معروف شدند و از سپاهیان خوارزمی که از جلوی حمله مغول فرار کرده و به مصر پناهنده شده بودند، ارتش جدیدی تشکیل داد.[۸]

ملک الصالح به اتکای این ارتش توانست شکست سنگینی به صلیبیان سوریه وارد آورد و در سال ۶۴۲ هجری بیت المقدس را مجدداً به تصرف مسلمانان در آورد.[۹] مسیحیان در پاسخ به این پیروزی به رهبری لویی نهم پادشاه فرانسه هفتمین جنگ صلیبی را در سال ۶۴۷ هجری آغاز کردند. در اثنای این حمله ملک الصالح درگذشت و مسیحیان به راحتی  دمیاط را متصرف شدند.

شجره الدر بیوه سلطان متوفی با درایت و جلب همکاری ممالیک، پسرش توران شاه را به جای پدر بر تخت حکومت و ایوبیان نشاند. سلطان جدید در راس سپاهیان مملوک خود در ۱۱ محرم سال ۶۴۹ هجری به صلیبیان حمله کرد. صلیبیان شکست خوردند و لویی نهم به اسارت مسلمانان افتاد. مسلمانان او رااو را در برابر غرامتی سنگین و پس گرفتن دمیاط آزاد کردند.[۱۰]

علی رغم این پیروزی حضور توران شاه در مصر برای ممالیک خوشایند نبود. توران شاه سپاهیانی را که همراه خود از بین‌النهرین آورده بود نسبت به ممالیک برتری داد. حتی او با مادرش که رابطه خوبی با مملیک داشت سر ناسازگاری گذاشت. عاقبت، اقدامات خود خواهانه تورانشاه باعث خشم ممالیک بحری و شجره الدر شد. گروهی از بحریان به رهبری بایبرس توران شاه را کشتند و به جای او شجره الدر را به سلطنت برداشتند.[۱۱]

حکومت شجره الدر بحران‌های دولت رو به زوال ایوبی را تشدید کرد. اکثر سلاطین  ایوبی جزیره و سوریه علیه حاکمیت جدید طغیان کردند. در قاهره نیز بحران تشدید شد و مصری ها نیز به سلطنت این زن اعتراض کردند.

امیر ایوبی حلب، یوسف، به مصر لشکر کشید. ممالیک برای رفع بحران به خلیفه  متوسل شدند و از او خواستند تا حکومت شجره الدر را تایید کند. اما خلیفه رضا نداد و جواب نوشت اگر در مصر مردی پیدا نمی شد که کشور را اداره کند بگویید تا مردی برایشان بفرستیم.[۱۲] شجره الدر که توان مقاومت در برابر مخالفت همگانی را نداشت، امیر آیبک ترکمانی را به امارت سپاه انتخاب کرد و خود به ازدواج او درآمد.[۱۳] بدین ترتیب زمینه برای تاسیس دولت ممالیک در مصر فراهم گردید.

 

اکنون آیبک با لقب المعز بر تخت مصر نشسته بود. ابتدا او حمله سوریان را دفع کرد. اما سبطه ارتش مملوکی بحری مانعی جدی برای فرمانروایی مطلق وی محسوب می‌شد.[۱۴] لذا وی در برابر مملوکان بحری سپاهی از دیگر مملوکان که تابع وی بودند،  تاسیس کرد. این دسته به نام ممالیک معزی شهرت یافتند. آیبک به همراهی سپاهیان وفادار علیه ممالیک بحری کودتا کرد. در توطئه‌ای از پیش تعیین شده فارس الدین اکتای رهبرم ممالیک کشته شد و دستور قلع و قمع دیگر بحیریان صادر گردید. گروهی از بحریان به سوریه گریختند و گروهی دیگر به سلطان سلجوقی آناطولی پناهنده شدند.[۱۵] اما عمر خوشدلی آیبک کوتاه بود. خدمات او برای قلع و قمع مملوکان منجر به نتیجه قطعی نشد و فقط اسباب مرگش را فراهم نمود. عاقبت مملوکان در ۲۵ ربیع الاول ۶۵۵ هجری وی را کشتند. سه روز بعد شجره الدر نیز کشته شد و سلاله خاندان ایوبی در مصر برای همیشه منقرض گردید. بعد از مرگ المعز آیبک پسرش علی را بی آنکه قدرت داشته باشد در مصر بر تخت نشاندند. ولی قدرت اصلی به دسته قطوز فرماندهی مملوک های آیپک (معزی) بود. او در ذیقعده سال ۶۵۷ هجری با کنار زدن علی با نام الملک بر به تخت سلطنت مصر جلوس کرد ممالیک بحری که تبعید شده و گریخته بودند به مصر بازگشتند.  قطوز آنان را با آغوش باز پذیرفت و به مناصبی که در ارتش داشتند، بازگرداند.[۱۶]

بدین ترتیب فرمانروایی سلسله ایوبی مصر در سال ۶۵۸ هجری خاتمه یافت و جای خود را به سلطنت ممالیک بخشید.

 

برای مطالعه

سلسله ایوبیان	۶۵۰ – ۵۶۲ هـ . ق
صلاح الدین ایوبی ملک العزیز پسر صلاح الدین ملک المنصور پسر ملک العزیز ملک العادل برادر صلاح الدین ملک الکامل پسر ملک العادل ملک الصالح پسر ملک الکامل توران شاه پسر ملک الصالح ایبک از مملوکان قدرت را به دست گرفت	۵۶۴ ۵۸۹ ۵۹۵ ۵۹۶ ۶۱۵ ۶۳۷ ۶۴۷ ۶۵۰

 

[۱] . همان،  ص ۱۳۰.

[۲] . هولت، لمتن، تاریخ اسلام،  ص ۲۸۰- ۲۷۹.

 

[۳] . . طاهری، ناصری،  عبدالله،  ص ۱۳۰- ۱۳۱.

[۴] . هولت، لمبتن، ص ۱۲۸.

[۵] . مقریزی، الخطط، ج ۲، ص ۴۱۵- ۳۶۵.

[۶] . طاهری ناصری، عبدالله،  ص ۱۳۲.

[۷] . ر.ک، طاهری ناصری، عبدالله،  تاریخ  جنگهای صلیبی.

[۸] . عصام محمد شبارو، دولت ممالیک، ترجمه شهلا بختیاری، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، قم، ۱۳۸۰، ص ۱۷.

[۹] . هولت، لمبتن، تاریخ اسلام،  ص ۲۸۶.

[۱۰] . همان،  ص ۲۸۷.

[۱۱] . ر.ک،  روچوک، بحریه، بحریه اوچوک، زنان فرمانروا در دولتهای، اسلامی، ترجمه محمد تقی امامی، انتشارات کوروش، تهران،  ۱۳۷۴، ص ۱۳۷- ۱۳۳.

[۱۲] . عصام محمد، شبارو، ص ۲۰.

[۱۳] . طاهری ناصری، عبدالله، تاریخ سیاسی اجتماعی شمال آفریقا، ص ۱۳۸.

[۱۴] . همان، ص ۱۵۳.

[۱۵] . مقریزی، السلوک لمعرفه دول المملوک، ج ۱، ص ۴۳۷- ۴۳۵.

[۱۶] . عصام محمد شبارو، ص  ۲۳.

 

منبع:

• تاریخ جهان اسلام از قرن هفتم تا دهم هجری ، علیرضا خزائلی، انتشارات دانشگاه پیام نور