تاریخ موسیقی را چگونه یاد بگیریم؟

موسیقی زبانی جهانی‌ست. همه مردم از شنیدن قطعات بتهوون، موتزارت و دوبوسی تحت تاثیر قرار می‌گیرند. چراکه آنها از درون قلب آدمی سرچشمه گرفته‌اند و بر قلب آدمی می‌نشینند. تاریخ موسیقی پر از فراز و نشیب‌های فراوان است. انگار این هنر، بیش از هر هنر دیگری با تراژدی عجین است. گاهی کودکی با استعدادش همه را شگفت‌زده می‌کند و گاهی استعدادی شنوایی‌اش را از دست می‌دهد.

فارابی، در جایی موسیقی را هدیه‌ای آسمانی از جانب پروردگار می‌داند که روح انسان را به خالقش نزدیک می‌کند. شاید به همین دلیل، در افسانه‌های یـونان باستان، الهه‌هایی به نام موزها (MUSES) وجود دارند. این الهه‌ها که مسئول هنر، شـعر و موسیقی بودند، بر آدم‌ها نازل می‌شدند و ذوق هنری را برایشان به ارمغان می‌آوردند. در حالی‌که موسیقی در جایگاهی آسمانی قرار دارد، فارابی می‌گوید: دلیل بد پنداشتن موسیقی این است که انسان‌هایی این هدیه خداوند را زمینی کردند و آن را نابود ساختند.

در سال‌های اخیر، موسیقی‌های ناهنجار بسیاری شنیده می‌شود. افرادی که بدون درک درستی از جایگاه موسیقی و فقط با چند نرم‌افزار و آکورد، آهنگی خلق می‌کنند، نه تنها هنرمند نیستند که خائنین به قداست موسیقی‌اند. البته آنها تقصیری ندارند. جهان مدرن، همه چیز را زیر و رو کرده‌است. در ایران، سیاست‌گذاری‌های اشتباه و عدم آموزش و تقویت گوش مخاطبان، سبب شده‌است بزرگان موسیقی کشور خانه‌نشین شده و بی‌سوادان استیج‌ها را پر کنند.

ما در این مقاله می‌خواهیم کمی درباره موسیقی با شما درد و دل کنیم، از تاریخ و شکوهش بگوییم؛ درباره تولدش شما را بشارت دهیم و از مرگش هراسان سازیم. این مقاله، مروری بر تاریخ موسیقی غرب و تاریخ موسیقی شرق خواهد داشت و در نهایت چند کتاب تاریخ موسیقی برای آنها که به دنبال شناخت از موسیقی هستند، معرفی خواهیم کرد.

تاریخچه موسیقی

تاریخ موسیقی با افسانه گره خورده‌است. در کتاب‌های تاریخ، موسیقی بیان شده‌است؛ هیچ تحقیقی مبدا پیدایش موسیقی را به طور دقیق بیان نکرده‌است. در این میان، باستان‌شناسان با حدس و گمان‌هایی موسیقی را هم‌عمر بشریت می‌دانند. برخی می‌گویند، موسیقی قبل از تکلم در انسان به وجود آمده‌است. بر اساس دیوارنگاره‌های غارها، صداهایی که از حنجره انسان نخستین خارج شده‌است، بسیار به وزن و صوتی که از موسیقی می‌شناسیم نزدیک بوده‌است.

درباره اولین سازها نیز، به نظر می‌رسد انسان نخستین با تراشیدن استخوان حیوانات چیزی شبیه نی را به وجود آورده‌است و با پیشرفت زندگی بشر و درک بهتر و بیشتر پدیده‌ها، سازهای زهی خلق شده‌اند. با توجه به کشفیات به دست آمده از مکان‌های تاریخی، موسیقی، اولین‌بار برای مراسم‌های مذهبی استفاده می‌شده‌است؛ اما به تدریج راهش را به جشن‌ها و پایکوبی‌ها نیز باز کرده‌است.

به نظر می‌رسد اولین آلات موسیقی ۵۰۰۰ تا ۷۰۰۰ پیش به وجود آمده‌اند. بر طبق آثار به جا مانده، بودائیان کتاب مقدسشان را با نوعی موسیقی می‌خواندند و همان‌طور که گفته شد، موسیقی ابتدا در مراسم‌های مذهبی مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است. در طول سالیان، موسیقی توانست تکامل یابد؛ به طوری‌که در سال ۹۳۰ میلادی موسیقی به زبان الفبا در آمد و در نهایت در ۱۴۵۰ میلادی نت‌ها در چهار خط موازی بر روی کاغذ نقش بستند. (دو، ر، می، فا، سو، لا، سی)

اولین کسی که موسیقی را به نظم درآورد و برایش مبنایی درست کرد، فیثاغورس بود. او به کمک فرمول‌های ریاضی نوسان و فرکانس‌ها را به شکلی ریاضی‌وار در آورد. هر چند محاسبات او ایراداتی داشت؛ اما گامی بزرگ در عرصه موسیقی محسوب می‌شد.

تاریخچه موسیقی ایران

از مجسمه‌های کشف‌شده در منطقه باستانی شوش، نوعی آلت موسیقی شبیه تنبور امروزی به دست آمده‌است. در طاق بستان نیز کنده‌‌کاری‌هایی به چشم می‌خورد که عده‌ای با آلات موسیقی جشن گرفته‌اند. با این حال، هیچ اطلاعات دقیق و قابل استناد دیگری در دسترس نیست.

در طول تاریخ ایـران، افرادی بزرگ و نامداری هم‌چون فارابی، ابوعلی سینا و ابوریحان بیرونی رساله‌هایی درباره موسیقی نوشته‌اند. این رساله‌ها برخی خود موسیقی و برخی مفاهیم و فلسفه پیدایش آن را مورد بررسی قرار داده‌اند.

در ایران نیز، همچون تاریخ موسیقی غرب، موسیقی راه خود را برای تکامل پیموده‌است. این مسیر پر فراز و نشیب، بی‌شباهت به همتای غربی‌اش نیست. موسیقی برای دوره‌ای ممنوع بود، سپس با احتیاط‌هایی دوباره مورد استفاده قرار گرفت، دستگاه‌ها (همایون، ماهور، شور، سه گاه، چهارگاه، راست پنج گاه و نوا) شکل گرفتند، اساتیدی با خلاقیت خود سازها را دگرگون کردند و در نهایت این میراث را به ما رساندند.

چرا باید تاریخ موسیقی را بخوانیم؟

آنـچه در بالا آمد، فقط نگاهی تیتروار به سرگذشت موسیقی بود؛ اما سؤال اینجاست: چرا باید کتاب تاریخ موسیقی خواند؟ اول باید بدانید، تاریخ مشتی اعداد و ارقام درباره سال، ماه و روز نیست. تاریخ، منتقل‌کننده مفاهیم بزرگی به انسان بوده‌است. چه کسی این حقیقت را نفی می‌کند که اگر تاریخ درست درک می‌شد، امروزه انسان‌ها کمتر اشتباهات گذشته‌شان را تکرار می‌کردند. تاریخ موسیقی هم همین است. شما چه یک موسیقیدان باشید و چه مخاطبی صرف، با خواندن کتاب تاریخ موسیقی می‌توانید بهتر درک کنید، بهتر بنوازید، بهتر بشنوید و بهتر انتخاب کنید.

دلیل این‌که موسیقی امروز به این حال و روز افتاده‌ است، همین ناآگاهی مخاطب نسبت به موسیقی‌ست. مخاطب امروزی خودش را از سمفونی ۹ بتهوون دور می‌داند، آن را نمی‌فهمد و به همین خاطر به موسیقی سطح پایین‌تری روی می‌آورد. کسی که جاز را نمی‌فهمد، به دلیل نداشتن مطالعه درباره تاریخ این سبک از موسیقی‌ است. مخاطب امروزی، بیش از هر زمان دیگری نیاز دارد کتاب تاریخ موسیقی بخواند؛ چرا که امروز، بیش از هر زمان دیگری سبک‌های گوناگون موسیقی اطرافش را احاطه کرده‌است.

علاوه بر این‌ها، اگر هنرمند هستید و می‌خواهید در راه موسیقی گام بردارید، تاریخ همان چیزی است که شما را از تقلیدهای کورکورانه در امان نگاه می‌دارد. درحالی‌که امروزه، صدها کلیپ در اینستاگرام تلاش می‌کنند که بگویند اگر استعداد در چیزی دارید، در آن موفق خواهید شد؛ اما این حرف‌ها چیزی جز مارکتینگ و فریب مخاطب نیست. تلاش و آموزش دو بال پرورش استعداد خام افراد است.

اگر سبک‌ها را نشناسید و معانی و مفاهیم پشت آنها را درک نکنید، شبیه صدها نفر دیگه می‌شوید که فقط به واسطه مارکتینگ به‌ استیج رسیده‌اند؛ این نام‌ها هیچوقت ماندگار نخواهند شد.

معرفی کتاب‌های تاریخ موسیقی غرب

سرگذشت موسیقی مانند سرگذشت انسان است؛ جنگ‌ها از سرگذرانده، خون‌ها ریخته شده و دردها پشت هر نت نهفته‌ است. اگر درد موتزارت را ندانید، مرثیه‌هایش را نمی‌فهمید. اگر سرگذشت غم‌انگیز بتهوون را ندانید، به شکوه قطعه مهتاب او پی نخواهید برد؛ قطعه‌ای که در هر نت مرثیه‌ای در خود پنهان کرده‌است. با خواندن کتاب تاریخ موسیقی به تحولات سبک‌ها پی خواهید برد؛ و این‌که چگونه سبک‌ها خلق شده‌اند.

با این مقدمه سراغ چند کتاب تاریخ موسیقی غرب می‌رویم:

• کتاب تاریخ موسیقی غرب اثر هیو ام. میلر و دیلکا کرل

در جهان امروز کلمه موسیقی فارغ از جغرافیا و زمان است. این کلمه به همه انواع موسیقی در کشورهای مختلف، اطلاق می‌شود. با این حال، نویسندگان این کتاب با هوشمندی پسوند غرب را اضافه کرده‌اند. این دو محقق با بررسی موسیقی بومی (در کتاب برای تمایز از موسیقی کلاسیک از عبارت موسیقی هنری استفاده شده‌است) پرداخته‌اند. این کتاب همزمان با آن‌که تاریخ موسیقی بومی را روایت می‌کند، ویژگی این نوع موسیقی را نیز بر می‌شمارد. در واقع، خواننده علاوه بر این‌که از تحولات این سبک موسیقی مطلع می‌شود، با درک ویژگی‌های آن، درکش از این نوع موسیقی نیز افزایش می‌یابد.

• کتاب تاریخ مختصر موسیقی آکسفورد اثر جرالد ایبر

کتاب با زبانی شیوا و روان تلاش می‌کند، سرگذشتی از موسیقی را در اختیار مخاطب قرار دهد. این کتاب که مباحث ساختاری سبک‌های مختلف موسیقی را هم از نظر می‌گذراند؛ یکی از معتبرترین منابع دانشگاه‌های امریکا و انگلستان به شمار می‌رود.

• کتاب تاریخ و فرهنگ موسیقی جهان اثر حسن زندباف

یکی از بهترین راه‌های درک تحولات موسیقی، بررسی آن در بطن اجتماع و فرهنگ هم‌عصرش است. کتاب حاضر با تلاش حسن زندباف و با استفاده از معتبرترین کتب پژوهشی غرب در این زمینه، موسیقی ملل مختلف را با بررسی سیر تحول و تکامل آن به شما معرفی می‌کند.

• کتاب تاریخ موسیقی اثر غرب ری بنت

این کتاب یکی از کتب مرجع دانشگاه کمبریج است. ری بنت در این کتاب تلاش کرده‌است که با بررسی سبک و عناصر موسیقی ادوار مختلف از قرون وسطی تا اواخر قرن بیستم، مخاطب را در درک بهتر تحولات موسیقی در طول تاریخ یاری نماید.

• کتاب تاریخ موسیقی غرب اثر ج‌پیتربرک‌ هولدر

کامران غبرایی با ترجمه‌ای شیوا و ساده تلاش کرده‌است که روح اثر را حفظ نماید. نویسنده کتاب تاریخ موسیقی غرب، در تلاشی قابل ستایش هر سبک موسیقی را با بررسی ریشه‌های اجتماعی و سیاسی آن به مخاطب توضیح داده‌ است. به همین خاطر، قبل از معرفی هر سبک، نگارنده مقدمه‌ای مفصل از اوضاع سیاسی و اجتماعی آن زمان ارائه می‌دهد. سپس، دلایل و لزوم به وجود آمدن این سبک موسیقی و تأثیر آن بر جامعه را مورد بررسی قرار می‌دهد تا این‌گونه با واکاوی هر سبک مخاطب را در درک بهتر آن سبک یاری نماید.

کتاب‌های بی‌شماری به بررسی تاریخ موسیقی، به خصوص تاریخ موسیقی غرب، پرداخته‌اند که ما ۵ کتاب فوق را برای شروع مطالعه تاریخ موسیقی غرب توصیه می‌کنیم.

معرفی کتاب‌های تاریخ موسیقی شرق

در این بخش، ترجیح بر آن است که بررسی موسیقی شرق را به ایران و خاورمیانه محدود نماییم؛ چرا که به نظر می‌رسد مخاطب امروز، بیش از همیشه نیاز دارد درباره موسیقی کشور خودش بداند. موسیقی ایران در طول تاریخ با ناملایمات بسیاری روبرو بوده‌است. از این رو، مطالعه سیر تحول و تکامل موسیقی ایرانی از چند کتاب تاریخ موسیقی ایران می‌تواند برای مخاطب ایرانی فواید بسیاری داشته‌باشد:

• کتاب تاریخ موسیقی خاورزمین اثر هنری جورج فارمر

بین انتشار کتاب و ترجمه آن در ایران، نزدیک به ۶۰ سال فاصله وجود دارد. با این حال، فقط با خواندن چند صفحه می‌توانید درک کنید که کتاب تاریخ موسیقی خاورزمین ارزش این همه صبرکردن را داشت. در این کتاب، هنری جورج فارمر با بررسی موسیقی ایران، بـین‌النهرین، شام، حجاز و دیگر مناطق خاورمیانه توانسته اثری جامع و کامل را به خوانندگان عرضه نماید.

• کتاب سرگذشت موسیقی ایران اثر روح الله خالقی

استاد روح الله خالقی در این کتاب همانند شهرزاد داستان‌های هزار و یک شب، اثری روایی بر پایه تاریخ موسیقی ایران نوشته‌است. این کتاب، با جمع‌آوری مستنداتی ارزشمند درباره موسیقی ایران، یکی از بهترین آثار در زمینه موسیقی است. نکته جالب توجه در این کتاب، تلاش استاد خالقی برای پرهیز از اصطلاحات تخصصی موسیقی و بیان آنها با عبارات و جملات ساده و روان است؛ به گونه‌ای که هر خواننده‌ای با هر سطح سواد موسیقیایی به راحتی می‌تواند مطالب آن را درک نماید.

• کتاب حیات سازها در تاریخ موسیقایی ایران اثر نرگس ذاکرجعفری

این کتاب، تلاش می‌کند با بررسی سازها و تحولات ریخت‌شناسانه آنها، دسته‌بندی درستی ارائه نماید. از همین رو، نویسنده کتاب با بررسی تاریخ ۵۰۰ ساله سازها(از ایلخانیان تا صفویان) در موسیقی ایرانی، سیر تکامل، صعود و افول آنها را واکاوی کرده‌است.

• کتاب موسیقی در ایران از پیشدادیان تا ساسانیان اثر بابک محمدی

کتاب حاضر، چهارمین جلد از کتاب «تاریخ برای همه‌» است که به بررسی تاریخ موسیقی ایران می‌پردازد. در این کتاب، با استناد به اکتشافات باستانی، موسیقی قبل از ورود اسـلام واکاوی و بررسی می‌شود.

متأسفانه کتب کمی درباره تاریخ موسیقی ایران منتشر شده‌است. از همین رو، پس از مطالعه کتاب‌های فوق، توصیه می‌شود حتما نگاهی اجمالی به مقالاتی که در این سال‌ها درباره تاریخ موسیقی ایران به رشته تحریر درآمده‌است، نگاهی بیندازید.

نتیجه‌گیری

بشر از دیرباز روحش با موسیقی عجین شده‌است. اگر در ابتدا موسیقی برای مراسم‌های مذهبی مورد استفاده قرار می‌گرفت، اکنون کاربرد بسیار گسترده‌تری دارد. امروزه، به لطف تکنولوژی، بیش از همیشه زندگیمان با موسیقی در هم تنیده شده‌است؛ بنابراین، ما وظیفه داریم با مطالعه در زمینه موسیقی به این درهم تنیدگی معنا بدهیم.

آگاهی از معنای موسیقی، ضرورت مطالعه کتاب تاریخ موسیقی را بیش از پیش نمایان می‌کند. موسیقی هم‌چون کتاب، غذای روح بشر است. همان‌طور که باید در انتخاب کتاب دقت کرد تا روحمان کدر نشود؛ در موسیقی نیز باید با آگاهی پیش رفت. متأسفانه در ایران، کتب تخصصی به سختی پیدا می‌شود؛ اما نباید این نکته را فراموش کرد، آگاهی از هر نوع موسیقی، سبب افزایش لذت ما از آن موسیقی می‌شود و چنین چیزی میسر نخواهد شد، مگر با مطالعه در زمینه موسیقی، به ویژه کتاب‌ تاریخ موسیقی.