قدیمی ترین مهره های شطرنج در جهان کدامند؟

شطرنج به عنوان «بازی شاهان» توجه بسیاری از بازیکنان را برای قرن‌ها به خودش جذب کرده بود. با اینکه تاریخ و قدمت دقیق این بازی نامشخص است، منتها تصور می‌شود که از قرن ششم هند با عنوان چاتورانگا ظهور و بروز کرده بود. از آن به بعد به به ایران رفت و ایرانیان که به آن شطرنج می‌گفتند و بعد به جهان مسلمانان و اروپای قرون‌وسطی گسترش یافت.

مهره‌ها و قوائد بازی شطرنج تا زمانی که به شکل امروزی‌اش در آمدند، درحال تکامل و بهتر شدن بودند و امروز نیز در سراسر جهان وجود دارند. قدمت یک مهره شطرنجی که کشف شده به قرن پنجم برمی‌گردد، منتها مجموعه‌ای کامل و حتی بخشی از مهره‌های شطرنج کشف شدند که قدمت‌شان به قرن هفدهم می‌رسند و بسیار نادر هستند. در ادامه مقاله با قدیمی‌ترین مهره‌های شطرنج جهان که هنوز وجود دارند آشنا می‌شویم.

۹- مهره های شطرنج روسی (Russian Chess Set)

تاریخ: اواخر قرن هجدهم

کشور مبدا: روسیه

مواد استفاده شده: چوب گردو، عاج گراز دریایی درخت گردو، چوب

بازی شطرنج در بین طبقات مرفع جامعه روس به شدت محبوب بود و از هند و قرن نوزدهم به این کشور معرفی شده است. این تصور وجود دارد که مهره‌های کامل این شطرنج از اواخر دهه ۱۷۰۰ میلادی در خلموگوری یک شهر روسی می‌اید، که به منبت‌کاری‌هایش شهره است. این مهره‌ها با شکل مهره‌های امروزی  از جنبه‌هایی تفاوت‌های برجسته‌ای دارند.

دو طرف مهره‌های این شطرنج روزی نمایانگر مسلمانان و روس‌های مسیحی هستند که تفاوت را می‌توان نه از رنگ، بلکه از روی ظارشان نیز مشاهده کرد. به جای ملکله در این بازی، وزیر وارد میدان نبرد و به جای رخ نیز کشتی‌ها وارد عرصه می‌شوند. مهره فیل/اسقف همچنین نماد مهره فیل است.

آیا می‌دانستید؟

مهره فیل در شطرنج نسبتا اختراع اروپای امروزی محسوب می‌شود. این مهره در اوایل ظهور شطرنج و در مهره‌های شطرنج غیراروپایی به مهره فیل تبدیل شد و آن را به نمایش می‌گذاشت.

۸- مهره های شطرنج هندی (Indian Chess Set)

تاریخ: اواخر قرن هجدهم

کشور مبدا: هند

مواد استفاده شده: عاج فیل

به احتمال زیاد این مهره‌های شطرنج هندی از جنس عاج و با ظرافت طراحی خود، زینتی بودند و برای بازی ساخته نمی‌شدند. مهره‌های این بازی هندی که یکطرف، مهره‌هایی هندی و در طرف دیگر، مهره‌های بریتانیایی را نشان می‌دهد، انعکاسی از واقعیت‌های سیاسی آن برهه از زمان بوده است. شما می‌توانید شاهان دو طرف هندی و بریتانیایی را با راجاها (شاهان هندی) سوار بر اسب مشاهده کنید.

نکته جالب‌توجه این بازی نیز این‌جاست که مهره شیر در طرف بریتانیایی و مهره کرگدن در طرف هندی جایگزین مهره فیل در این بازی شده‌اند و شوالیه‌های بریتانیایی در قالب سوارنظام و شوالیه‌های هندی در قالب ساربان هندی وارد میدان بازی می‌شوند. پیاده‌نظام‌های هندی و بریتانیایی هم سربازهای این دو تمدن را نشان داده می‌دهند.

آیا می‌دانستید؟

مهره فیل در مهره‌های بازی شطرنج هندی با مهره شتر جایگزین شده است.

۷- مهره های شطرنج لوئیس (یگ) (Lewis Chessmen)

تاریخ: قرن دوازدهم

کشور مبدا: نروژ

مواد استفاده شده: دندان گراز دریایی – بعضی از مهره‌ها از دندان نهنگ ساخته شدند

با اینکه تصور می‌شد مهره‌های شطرنج لوئیس که به طور حیرت‌انگیزی ساخته شدند از تروندهایم در پایتخت قرون‌وسطی نروژ پیدا شده، اما این شطرنج در سال ۱۸۹۱ میلادی در آوتر هبریدهای اسکاتلند کشف شده‌اند. نروژ در واقع در آن زمانی که این مهره‌ها ساخته می‌شدند، در هبریدهای حاکم بود و ظاهر این مهره‌ها نیز به مهره‌های همان دوره در منطقه تروندهایم شباهت دارد.

۷۹ مهره مانند چندین شاه و ملکه و مهره‌های دیگر در این بازی وجود دارد که نشان می‌دهد بخشی از مهره‌های مختلفی بودند. مورخان از روی فرسدوگی این مهره‌ها تصور می‌کنند که بخشی از موجودی یک تاجر بودند که به نوعی در مسیر نروژ به ایرلند مفقود شدند. درضمن، قدیمی‌ترین مهره فیل کلیسایی در بین این مهره‌های شطرنج وجود دارد.

آیا می‌دانستید؟

این مهره‌ها در شهر اویگ در جزیره لوئیس پیدا شده بودند و به شطرنج لوئیس و شطرنج اویگ شناخته می‌شوند.

۶- مهره های شطرنج شارلمانی (Charlemagne Chess Set)

تاریخ: حدود ۱۱۰۰ سال بعد از میلاد مسیح

کشور مبدا: ایتالیا

مواد استفاده شده: عاج فیل

امپراتور شارلمانی در سه قرن قبل از ساخت این بازی از دنیا رفت و احتمالا هم هیچ‌وقت شطرنج بازی نکرده بود. با این اوصاف، نام او را روی مهره‌های نفیس ساخته‌شده از عاج گذاشته شد که تصور می‌شود، از آخرین سال‌های قرن یازدهم در سالرنو، ایتالیا می‌آید. این فرض نیز وجود دارد که مهره‌های این بازی شطرنج به شاه فرانسوی فیلیپپ دوم یا فیلیپ سوم هدیه داده شده است.

این مهره‌ها از قرن سیزدهم تا اواخر قرن هجدهم در صومعه قدیس دنیس در نزدیکی ناپل قرار گرفته بودند، تا اینکه در سال ۱۷۹۴ میلادی به پاریس فرستاده شد. متاسفانه چند مهره از این شطرنج در حین انقلاب فرانسه مفقود شدند. با این حال، امروزه تنها ۲ شاه، ۲ ملکه، ۴ فیل، ۴ شوالیه، ۳ سواره و ۱ سرباز پیاده این مهره‌های این بازی را شامل می‌شوند.

آیا می‌دانستید؟

میراث این بازی هندی از روی مهره‌های فیل آن کاملا پیداست، منتها تجهیزات نظامی‌اش به قرن یازدهم نورمن‌ها متعلق است.

۵- مهره های شطرنج پرشین (ایرانیان) (Persian Chess Set)

تاریخ: اواخر قرن یازدهم تا اوایل قرن دوازدهم

کشور مبدا: ایران

مواد استفاده شده: فریت‌ور، قالب و لعاب‌شده

مهره‌های شطرنج پرشین یکی از قدیمی‌ترین مهره‌های شطرنج شناخته‌شده در جهان است، منتها اشکال انتراعی آن‌ها به طور جالب‌توجهی امروزی به نظر می‌رسند و تصور می‌شود ماهیت انتزاعی آن‌ها نتیجه ممنوعیت اسلامی دربرابر صورت‌های انسانی در هنر باشد.

شاه (شاه) و ورزان (وزیر یا ملکه) در این بازی نمایانگر تاج‌وتخت و فیل (اسقف) نشان‌دهنده فیل است که در بسیاری از مهره‌های شطرنج قبل-اروپایی نیز دیده می‌شوند. اسب هم در بین این مهره‌ها، مهره فراس (شوالیه) را نشان می‌دهد. این سبک‌وسیاق بازی شطرنج ایرانی برای چند قرن با مهره‌های شطرنج غرب آسیا و اروپا عجین بوده است.

آیا می‌دانستید؟

فریت‌ویر که به خمیر سنگ نیز شناخته می‌شود، نوعی از سرامیک است که کوارتز یا شیشه آسیاب‌شده در آن با خاک رس ترکیب شده هستند. این مواد سرامیک را به قدرت قوی و محکم کردند که حتی در دمای پایین نیز پخته شوند.

۴- مهره های شطرنج آگر (Ager Chessmen)

تاریخ: ۱۰۲۱

کشور مبدا: نامشخص – احتمالا مصر

مواد استفاده شده: سنگ کریستالی

این تصور در بین مردم رایج بود که شطرنج احتمالا از بغداد به اسپانیای مسلمان در دهه ۸۰۰ میلادی آورده شد و از آن‌جا به سراسر اروپا گسترده شد. با اینکه شطرنج آگر در اسپانیا پیدا شده، اما از جنس سنگ کریستالی می‌شود ریشه آن را خارج از اسپانیا و احتمالا از مصر دانست.

این شطرنج که به شطرنج آرگل بعد از روستای مجاور کاتالونیا شناخته می‌شود، امروز متاسفانه بعضی از مهره‌هایش ناپدید شده‌اند و بعضی از آن‌ها در آگر و بعضی‌ها در لریدای اسپانیا وجود دارند. حتی بعضی از مهره‌ها در اواخر قرن نوزدهم به پاریس داده شدند که امیر کویت آن‌ها را در حراجی خریده بود. این مهره‌ها امروز در کویت به نمایش گذاشته می‌شود.

آیا می‌دانستید؟

این مهره‌ها در ابتدا به آرنایو میر دی توست، حاکم آگر و همسرش متعلق بود که بسیاری از هنرهای اسلامی متعلق بود.

۳- مهره های مضراب (Mozarab)

تاریخ: قرن دهم

کشور مبدا: کشف شده در لئون، اسپانیا

مواد استفاده شده: شاخ گوزن

مهره‌های شطرنج مضراب که به مهره‌های قدیس جنادیو شناخته می‌شود قدمتش به اوایل قرن دهم برمی‌گردد. اصطلاح «مضراب» هم از مسیحی‌های اسپانیایی می‌آید که در قرن‌های هشتم و یازدهم زیر حکومت مسلمانان زندگی می‌کردند.

گنادیوس آستورگا (۹۰۰ – ۹۳۶)، اسقف آستورگا و اولین قدیس مسیحی بود که گفته می‌شود شطرنج بازی می‌کرده بود. داستان‌های بومی حتی آمده که این مهره‌ها متعلق به اوست. این مهره‌ها در بخش مراقبت‌های صومعه سن میگل د لا اسکالادا در لئون اسپانیا هستند.

آیا می‌دانستید؟

مهره‌های شطرنج مضراب ترکیبی از تاثیرات اسلامی و اروپای را نشان می‌دهد که به سبک هنری و معماری متمایز شناخته می‌شود.

۲- مهره های شطرنج ونافرو (Venafro Chess Set)

تاریخ: ۸۸۵ – ۱۰۱۷ بعد از میلاد مسیح

کشور مبدا: اتحاده اروپا

مواد استفاده شده: شاخ گوزن

مهره‌های شطرنج ونافرو با قدمت بین قرن‌های نهم و یازدهم در سال ۱۹۳۲ میلادی کشف شده بودند و تصور می‌شد ۱۹ مهره آن از قدیمی‌ترین مهره‌های شطرنج اروپایی محسوب می‌شوند. نکته جالب‌توجه‌اش این‌جاست که این مهره‌ها در مقبره رومی قدیمی‌تر از آن دوره زمانی کشف شده بودند.

نیروهای مسلمانان در قرن نهم و دهم شهر وندافرو را اشغال کرده بودند و سبک مهره‌های عربی در ایتالیا رایج شد و اصلا هم جای تعجیب ندارد. هرچند، کشف این مهره‌ها در مقبره باستانی رومی در هاله‌ای از ابهام و همچنان در یک راز باقی مانده است.

آیا می‌دانستید؟

این تصور وجود دارد که ۲ عاج فیل (حیوانی که بیشتر اروپایی‌ها با آن آشنا نبودند) به تدریج به شکلی تغییر کرد که تصور می‌شد به تاج اسقف شباهت دارد و از آن به بعد به مهره فیل امروزی تبدیل شد.

۱-مهره های شطرنج افراسیاب (Afrasiab Chessmen)

تاریخ: ۷۰۰ – ۷۶۰ سال بعد از میلاد مسیح

کشور مبدا: ازبکستان

مواد استفاده شده: عاج فیل

مهره‌های شطرنج افراسیاب یکی از قدیمی‌ترین مهره‌های شطرنج‌های جهان محسوب می‌شود که در بین گنجینه‌های مکان حفاری افراسیاب در ازبکستان امروزی کشف شده بود و ۷ مهره آن هم از اولین مهره‌های شطرنج هستند.

باستان‌شناسی به نام جوریج اف. برجاکوف که این مهره‌های شطرنج را کشف کرده بود، قدمت آن‌ها را به اوایل قرن هشتم قدمت‌گذاری کرده بود. این مهره‌ها شامل ۱ شاه، ارابه (رخ)، وزیر (ملکه)، (اسب) شوالیه، فیل (اسقف) و ۲ سرباز (پیاده) هستند.

آیا می‌دانستید؟

کلمه «rook» (روک) از (رخ) زبان فارسی به معنای ارابه می‌آید.