تاریخچه موزه هنرهای معاصر تهران
از مهم ترین و معروف ترین موزههای ایران ، موزه هنرهای معاصر تهران است که به دستور شهبانو فرح پهلوی در سال ۱۳۵۶ خورشیدی در ضلع غربی پارک فرح آباد تهران ساخته شد. معماری این اثر هنری زیبا را کامران طباطبایی دیبا بر عهده داشت. او طراحی این بنا را به سبک مدرن و البته با الهام از بادگیرهای کویری ایران ساخت. این موزه دارای کارهای مهمی از جنبشهای هیجاننمایی انتزاعی، پاپ آرت، مینیمالیسم، مفهومی، و فوتورئالیسم است.
در این موزه آثار گرانبها و ارزشمندی از هنر مدرن قرار گرفته است که در نوع خود بی نظیر است.
در گنجینهٔ دائمی موزه بیش از ۳۰۰۰ اثر ارزشمند از نخبگان هنرهای تجسمی نگهداری میشود که نزدیک به ۴۰۰ عدد از آنها، دارای ارزش استثنایی هستند. از جمله آثار مهم موزه، میتوان به کارهای شاخصی از گوگَن، رُنوار، پیکاسو، ماگریت، ارنست، پولاک، وارهول، لُویت، و جاکومتی اشاره کرد. موزهٔ هنرهای معاصر تهران همچنین مالک مجموعهٔ بسیار مهم و جامعی از هنر نوگرا و معاصر ایران است.
گنجینهٔ موزه هنرهای معاصر تهران از اموال عمومی ایران محسوب میشود. میانگین قیمت آثار این گنجینه حدود ۵ میلیارد دلار قیمتگذاری شده؛ اما بعضیها تا ۱۰ میلیارد دلار هم تخمین زدهاند. این موزه در حال حاضر یکی از واحدهای معاونت امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است.
پیشینه تاریخی موزه
در حوالی دههٔ ۱۳۲۰ خورشیدی دههٔ ۱۹۴۰ میلادی جنبش هنر نوین و معاصر در ایران و با مرگ کمالالملک و گشایش دانشکدهٔ هنرهای زیبای دانشگاه تهران آغاز شد. با ورود استادان غربی همچون آندره گودار و سفر دانشجویان هنر برای دانشاندوزی به اروپا، هنرمندان ایرانی به آرامی با اندیشههای نوین در هنر جهان از جمله دریافتگری آشنا شدند.
در دههٔ ۱۳۲۰ شاهد برگزاری نخستین نمایشگاههای هنری نوین در ایران، کشش به سبکهای جدیدتر، و برخورد هنرمندان نوگرا با سنتگرا بود. کسانی چون محمود جوادیپور، حسین کاظمی، و جلیل ضیاءپور از جمله پیشگامانی بودند که فضا را در ایران برای پذیرش هنر نوین باز کردند.ارتباط هنری میان این گروه از هنرمندان با افزایش تعداد گالریهای تهران بیشتر شد و نخستین محفلهای هنری ایران، به ویژه انجمن خروس جنگی، آغاز به کار کردند.
برای پنج دوره پیش از انقلاب دوسالانههای هنر ایران صورت میگرفت، اما پس از مدتی تعطیل شدند و بعدها هنرمندان نوگرا به باشگاههای چون باشگاه هنرمندان رفتوآمد میکردند. در این دوره، رویکرد حکومت، پشتیبانی از هنر سنتی ایران و آثار دانشآموختگان دانشکدهٔ هنرهای زیبا بود، اما با ازدواج فرح دیبا با محمدرضاشاه پهلوی، جریانی در حکومت پدید آمد که پشتیبان نوگرایی و هنر روز جهان بود.
فعالیتهای دفتر مخصوص شهبانو فرح پهلوی تا اواسط دههٔ ۱۳۵۰، باعث گسترش ارتباط فرهنگی ایران با نهادهای بینالمللی همچون یونسکو و شورای بینالمللی موزهها و خرید انبوه هنر معاصر از سوی دستگاههای دولتی شده بود.
معماری موزه
نورگیرهای طراحیشده به شکل بادگیرهای ایرانی، نور بیرون را به درون فضاهای درونی و گالریهای مجموعه هدایت میکنند.ساختمان موزهٔ هنرهای معاصر از نمونههای معماری نوین در ایران بهشمار میرود. در این سازه، از معماری سنتی ایران و مفاهیم فلسفی همراهِ عناصر مدرن بهره گرفته شده است. طراحی و معماری این سازه به دست کامران دیبا معمار ایرانی انجام گرفت که عناصر معماری سنتی ایران، همچون هشتی، چهارسو، و گذرگاه را در طراحی آن قرار داد.
دیبا ایدهٔ طرح موزه را از کارهای لو کوربوزیه و فرانک لوید رایت وام گرفته است و در طراحی محتوا و بخشهای لازم آن به موزه هنرهای مدرن نیویورک نیز چشم داشت.دیبا همچنین در طراحی سازه از آثاری از خوسپ لوئیس سرت همچون فونداسیون مگ و نیز آثار لوئی کان که دارای عرفان نهادینه در خود بودند بهره گرفت. تعدادی از مجسمههای برنزی پرویز تناولی به سفارش دیبا برای این مجموعه ساخته شد و در محوطهٔ اطرافش تعبیه گردید.
ساختمان موزه از سنگ و بتن ساخته شده است و روی هم رفته همراه باغهای اطراف ۸۵۰۰ مترمربع مساحت دارد. مساحت سطح کلی دیوارهای موزه نزدیکِ به ۲۵۰۰ مترمربع است.خود موزه بیش از ۵۰۰۰ متر مربع مساحت دارد و ساختنش ۹ سال به طول انجامید. محوطهٔ موزه دارای دو ورودی میباشد که یکی در سوی پارک لاله قرار گرفته و خدماتی بهشمار میرود، و دیگری ورودی اصلی است که از سوی خیابان کارگر در غرب سازه راه میدهد. ساختمان خود موزه در جنوب بستر طرح و باغ مجسمه واقع شده؛ و این باغ محیطی گسترده و چمنکاریشده در شمال ساختمان است.
نمای بیرونی ساختمان با الهام از بادگیرهای مناطق حاشیهٔ کویر ایران ساخته شدهاست. به گفته دیبا، به خاطر آنکه وی بودجهای در اختیار نداشت تا به دیدار موزههای مختلف جهان برود، آرامآرام توجهش به یافتن سبکی از معماری محلی جلب شد و بهترین نمونههای چنین سبکی را در پشتبامهای گِلی و گنبدهای شهرهای کویری ایران یافت.
ساختمان موزه از دو بخش کلی، مجموعهای از فضاهای بسته و حیاط میانی، تشکیل شدهاست. درون ساختمان و در فضای بسته آن، مسیری مارپیچ به صورت چرخشی طراحی شدهاست که افراد با پیمودن مسیری با شیب کم، به سوی پایین راهنمایی میشوند. این مسیر مارپیچ داخلی در تضاد با نمای بیرونی، حالتی کاملاً نوین دارد. مارپیچ دارای هفت فضا یا گالری نگارخانه اصلی است. فضای نخست سرسرای اصلی ساختمان است که «گالری شماره یک» خوانده میشود. این گالری به آرامی به گالری پس از خود متصل میشود و بازدیدکننده را به درون زمین میبرد. گالریهای مجموعه دارای طرحهای کمابیش همانند هستند. اما گالریهای یک و پنج – که محور اصلی ساختمان موزه را میسازند – با دیگر گالریها متفاوتند. اتصال هر گالری به گالری پس از خود از راه شیبراهههایی با شیب ملایم صورت گرفته که در هماهنگی کامل با گالریها ساخته شدهاند.
نمای کلی موزه در گوشهٔ غربی پارک فرح در سالهای نخست گشایش.
طراحی فضاهای بسته به گونهای است که گالری شمارهٔ یک یا همان سرسرای اصلی، نقطهٔ آغاز و پایان بازدیدکننده خواهد بود. این سرسرا، قاعدهای از هشتضلعی نیمهمنظم و طاقی بلند دارد که در بالایش نورگیر سقفی بزرگی با چهار بادگیر قرار دارد. دیبا در طراحی این سرسرا اهمیت زیادی به فضای میانی و ارتباط آن با ورودی و زنجیرهٔ گالریهای دیگر، و نیز با کتابفروشی و رستوران مجموعه دادهاست. ارتباط سرسرای اصلی با پایینترین سطح موزه از فضای تهیِ میانی و شیبراههٔ مارپیچ به وجود آمدهاست. پایین مارپیچ و در دل هشتی، اثری مدرن از هنرمند ژاپنی نوریوکی هاراگوچی با نام ماده و فکر قرار دارد که ترکیبی از روغن و پولاد است.این اثر، که در ایران ساخته شدهاست، همانند حوضخانههای ایرانی است و به دلیل ویژگی انعکاسی این ترکیب، بازدیدکنندگان آن را به شکل آینهای بزرگ میبینند.
فضاهای باز و حیاط میانی موزه شکلی نامنظم دارند. حیاط میانی در راستای شمال و جنوب و عمود بر محور ورودی موزه کشیده شدهاست و شکل آن برآمده از پس و پیشنشستگیهای حجم گالریهاست. گالریهای شماره یک و پنج دو در ورودی شیشهای به این حیاط دارند. از آنجا که گالریها خود به تدریج پایینتر میروند، حیاط میانی نیز ترازهای گوناگون دارد و دارای سکوهایی با بلندی ناهمسان و پلههایی است که آن سکوها را به هم میپیوندد. در میان سکوها و در میان پلهها، حوضی چهارگوش قرار دارد که بر محور اصلی حیاط واقع شدهاست.
دیوارهای ساختمان موزه، بسته و کمروزنه هستند و شکلی دژمانند از حجمهای توپر و سنگین را تشکیل دادهاند. مصالح به کار رفته در نمای ساختمان سنگهای بادبر نارنجی و بتن هستند. این سنگهای بادبر به آن خاطر انتخاب شدهاند تا نما را سنگین و سنتی نشان داده و به آن شکل تاریخی دهند. بخش مدور نورگیرها با ورقههای مسی پوشانده شدهاست و شیشههایی که در انتهای نورگیرها قرار دارد تیرهرنگ هستند. دیوارهای سنگی با بتن قاببندی شدهاند و رنگ متمایل به کرم این بتن و ترکیب آن با سنگهای لاشه سبب پدیدآمدن رنگ و بوی معماری کاهگلی کویری ایران شدهاست
کتابخانهٔ تخصصی
کتابخانهٔ تخصصی موزه در پایان شیبراهی که به بخشهای امور اداری و هنری میرسد قرار دارد. در مخزن این کتابخانه نزدیک به ۵۰۰۰ کتاب فارسی و غیرفارسی هست، که موضوعات هنری گوناگونی چون معماری، نقاشی، طراحی، ارتباط تصویری، عکاسی، سینما و جز اینها را پوشش میدهد.
سامانهٔ ردهبندی این کتابها به شکل LC است و تنها اعضا میتوانند از آن استفاده کنند. عضویت در این کتابخانه، ویژهٔ دانشجویان و پژوهشگران رشتهٔ هنر میباشد.