مختصری در مورد نام آذربایجان و اران در منابع تاریخی

استرابون جغرافی‌نگار مشهور که نزدیک به دو هزار سال پیش به هنگام فرمانروایی اشکانیان می‌زیست، آلبانیای قفقاز (محدوده قلمروی جمهوری باکو امروزی) را سرزمینی جدا می‌نامد و مرزهای جنوبی آلبانیا را به سرزمین «ماد آتروپاتن» (آذربایجان) محدود می‌شمارد و در این باره چنین می‌نویسد:

آلبانیا سرزمینی است که از جنوب رشته کوه‌های قفقاز تا رود کوروش (کر امروزی) و از دریای کاسپین تا رود آلازان امتداد دارد و از جنوب به سرزمین‌ ماد آتروپاتن محدود می‌شود.

موسی خورنی مورخ و جغرافی‌نگار ارمنی عهد ساسانی در کتاب تاریخ خود که از سه بخش تشکیل یافته است، از آلبانیا سخن گفته و آن را «دشت آغوان» (آران) نامیده است.

ابن خردادبه که دبیر دیوان ایالت ماد (الجبال) بود و به سال سیصد هجری درگذشت، هنگام بحث پیرامون اران و آذربایجان از آنها جداگانه نام برده است.

ابن فقیه مؤلف کتاب مشهور «البلدان» که در پایان سده سوم هجری نگاشته شده است مرز آذربایجان را از یک سو رود ارس و از سوی دیگر مرز زنجان و حدود دیلمستان و طرم (طارم) و گیلان دانسته است. توضیحی که وی از شهرهای آذربایجان داده مؤید جدایی این سرزمین از اران است. ابن فقیه رود ارس را مرز آذربایجان در شمال دانسته است.

ابن‌حوقل در کتاب صوره الارض که نیمه نخست سده چهارم نگاشته شده است، چندبار از اران و آذربایجان سخن گفته و این دو سرزمین را از یکدیگر جدا دانسته است. ابن‌حوقل طبق نقشه‌ای که از سه سرزمین ارمنستان، آذربایجان و اران ارائه کرده است رود ارس را مرز میان آذربایجان و اران دانسته.

دانشمند و جهانگرد «مقدسی» در کتاب احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم که در نیمه دوم سده چهارم هجری نگاشته، کشور ایران را به هشت اقلیم بخش کرده است و آذربایجان را از اران جدا آورده است. این دانشمند آذربایجان و اران و ارمنستان را جدا دانسته و در پیرامون اران چنین نوشته است:

اران سرزمینی است جزیره مانند میانهٔ دریای خزر و رود ارس نهر الملک (رود کر) از طول آن را قطع می‌کند. مرکز آن بردعه است و شهرهای آن عبارت‌اند از: تفلیس، قلعه، خنان، شمکور، (شامخور)، جنزه (گنجه)، بر دیج، شماخی، شیروان، باکویه ( باکو )، شابران، دربند، قبله، شکی و ملازگرد (بلاش کرت).

اصطخری که از جهانگردان سده‌های سوم و چهارم هجری بود به هنگام یاد کردن از آذربایجان و اران، آنها را جداگانه نام می‌برد و در کتاب خود بخشی دارد زیر عنوان صورت ارمینیه و اران و آذربیجان. او نیز همانند مقدسی، ابن حوقل و ابن فقیه، اران را از آذربایجان جدا می‌داند وی در همین کتاب بردع را دار الملک اران و اردبیل را مرکز آذربایجان دانسته است. هم او جانب غربی دریای کاسپین را اران نامیده است.

یاقوت حموی که به سده هفتم هجری می‌زیسته در کتاب معجم البلدان پیرامون اران چنین نوشته است:

«اران نامی است ایرانی، دارای سرزمینی فراخ و شهرهای بسیار که یکی از آنها جنزه است و این همان است که مردم آن را گنجه گویند و بردعه و شمکور و بیلقان.
میان آذربایجان و اران رودی است که آن را ارس گویند. آنچه در شمال و مغرب این رود نهاده است از اران و آنچه در سوی جنوب قرار گرفته است از آذربایجان است».

ابوالفداء که به سال ۷۳۲ هجری در گذشته، در کتاب «تقویم البلدان» به روشنی تمام می‌نویسد:

اران … اقلیمی است مشهور که هم مرز آذربایجان است.

وی در پیرامون جدایی آذربایجان و اران چنین می نگارد:

ارمنستان و اران و آذربایجان سه سرزمین بزرگ‌اند، جدا از هم که اهل فن آنها را در یک نقشه نشان می‌دهند.

حمدالله مستوفی که در سده هشتم هجری می‌زیسته در باب سوم کتاب نزهه‌القلوب هنگام بحث در پیرامون سرزمین اران میان دو رود ارس و کر را اران خواند و آن سوی رود کر را شیروان نامید.

اسکندربیگ منشی که در روزگار صفویان می زیست دو سه بار از اران نام برده است. اسکندربیگ در کتاب عالم آرای عباسی از «قصبات آذربایجان و شیروان و اران و  گرجستان» یاد کرده است. در کتاب برهان قاطع که به سال ۱۰۶۲ هجری نوشته شده است، در زیر عنوان ارس چنین آمده است:

ارس – بفتح اول و ثانى و سکون سین بی نقطه نام رودخانه‌ای است مشهور که از کنار تفلیس و ما بین آذربایجان و اران می‌گذرد.

یانوفسکی مورخ روسی که در سده نوزدهم میلادی می‌زیست در کتاب خود زیر عنوان پیرامون آلبانیای قفقاز در روزگار باستان که اواخر نیمه نخست سده نوزدهم انتشار یافت، با تکیه به نوشته‌های مورخان و جغرافی نگاران باستان چنین نوشت:

آلبانیای باستان در دشت آلازان و شکی و شیروان قرار داشت.

استاد بارتولد در مورد مرز اران و آذربایجان چنین نوشت:رود ارس که اکنون آذربایجان ایران را از قفقاز جدا می‌کند در روزگاران کهن مرز قومی و نژادی قاطعی بود میان سرزمین ایرانی ماد و سرزمین آلبانیا.

وی در ادامه سخن نوشت: تفاوت‌های قومی و نژادی میان آذربایجان و آلبانیا، حتی در دوره‌ی اسلام نیز برطرف نشد.

همه این نوشته‌ها که از دانشمندان و جهانگردان بنام ارائه شده است، مؤید آن است که اران (نام پیشین قلمروی کنونی کشور جمهوری باکو) سرزمینی جدا از آذربایجان بود و در گذشته هیچگاه نام آذربایجان بر اران نهاده نشده است.