عمارت خورشید یا کاخ کلات
معرفی
کاخ کلات یا کاخ خورشید یا عمارت خورشید بنایی مربوط به از سدهٔ ۱۲ هجری قمری است و در کلات، داخل شهر واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۰ بهمن ۱۳۱۸ با شمارهٔ ثبت ۳۲۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. زمانی که نادرشاه افشار از فتح هند باز می‌گشت، گنجینه‌ای قیمتی از غنایم جنگی با خود آورده بود و برای پنهان کردن این جواهرات دستور ساخت این کاخ را صادر کرد. کلات در فاصله ۴۵ کیلومتری شمال شرق مشهد و در میان کوه‌های هزار مسجد قرار گرفته و موقعیت خاص آن یک پدیده استثنایی است. حصار طبیعی و مستحکم و تسخیرناپذیر کلات که نفوذ در آن با امکانات جنگی دورانِ سلاح‌های ابتدایی، تقریبا غیرممکن بوده، از قدیم‌الایام این منطقه را به مامنی برای حکام و حتی تبعیدگاهی برای یاغیان بدل کرده بود. کلات در سال ۱۳۸۰ میلادی به فناناپذیری شهرت یافت. تیمور لنگ چهارده بار به آن حمله‌ور شد، اما هر بار ناکام ماند.
پیشینه
کاخ کلات (کاخ خورشید) در سال ۱۱۵۱ هـ. ق، به دستور نادرشاه جهت اقامت و خزانه برای جواهرات و غنایم درکلات ساخته شده‌است. کلات به معنی قلعه و برج و بارو است (قبل از اسلام تقریباً تمامی شهرها را به شکل کلات می‌ساختند که در آن‌ها مسئله نظام طبقاتی رعایت می‌شده‌است. این طبقات اجتماعی پیشتر سه طبقه بوده که بعدها به چهارطبقه تبدیل شده‌است که شامل ارتشداران موبدان استریوشان و صنعتگران بوده‌است این‌ها هر کدام در شهر جای خود را داشتند).
این بنا مربوط به سال‌های آغازین به قدرت رسیدن نادرشاه افشار می‌باشد. عملیات ساخت کاخ در تمام طول پادشاهی ادامه داشته و حتی تا آخرین سال‌های حیات نادرشاه یعنی سال ۱۱۶۰ هجری قمری در دست ساخت بوده‌است. زیرا کتیبه ثلث بسیار زیبای «سوره نباء» که در قسمت دور تا دور فضای گنبد نوشته شده به همین تاریخ اشاره دارد.
معماری
این کاخ در وسط باغ بزرگی قرار دارد که شامل یک بنا در سه طبقه‌است. ارتفاع آن در گذشته، حدود ۲۵ متر بوده‌است اما در حال حاضر به علت خرابی طبقه سوم، ارتفاع آن بیش از ۲۰ متر نیست. طبقه اول آن ۸ ضلعی است که آن را روی چهار ردیف پلکان به شکل هرم بر پا کرده‌اند. ورودی‌های کاخ، در اضلاع هشتگانه قرار دارد که به سالن اصلی کاخ منتهی می‌شود.
این کاخ مجموعاً دارای ۱۲ اتاق است که داخل هراتاق نیز تزئیناتی از نقاشی و گچ بری دیده می‌شود. تا چند دهه پیش در میان این تزئینات، تصاویری از شاهزادگان نادری نیز وجود داشت. در وسط این بنای هشت ضلعی، برج استوانهای مانند، در دو طبقه قرار دارد که محل اقامت شاه و خانواده اش بوده‌است. زیبایی این کاخ بیشتر در آرایش نمای خارجی کنگره‌دار ساختمان است که در آن معماری معماری گورکانی – هندی به چشم می‌خورد. داخل اتاق‌ها با نقاشی و گچبری تزئین شده‌اند. در وسط این بنا از سطح پشت بام برجی مدور با ترک‌های شبیه نیم ستون معروف به خیاری احداث شده‌است. موزه خراسان در کوهسنگی مشهد، با الگوبرداری از کاخ کلات طراحی شده‌است.
موقعیت کاخ بر روی نقشه
منابع
- «دانشنامهٔ تاریخ معماری ایران‌شهر». سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۲۳ اکتبر ۲۰۱۵. بازبینی‌شده در ۱۹/۵/۲۰۱۱.
- کتاب دژ خدای آفرین- نشر خیزران ۱۳۸۵ – شابک۲-۱۶-۸۵۹۷-۹۶۴
- تصاویری زیبا از کاخ خورشید
- دیدنی‌های کلات نادر
