آشنایی با سیستم کار قنات یا کاریز

آشنایی با سیستم کار قنات یا کاریز

از آنجایی که در گذشته‌های دور خانه‌ها و محله‌ها لوله کشی نشده بودند، معماران مجبور بودند تا برای تامین آب مناطق و خانه‌ها از قنات استفاده کنند. سیستم کار قنات یا کاریز به این شکل است که در واقع شبکه‌هایی در اعماق زمین ایجاد می‌شود که وظیفه دارند تا آب را از چشمه‌های زیر زمینی(مادر چاه) گرفته و به سطح زمین برسانند؛ به محل خروجی آب از زمین دهانه قنات گفته می‌شود. به بیان دیگر این کانال‌ها مانند راه‌های ارتباطی عمل کرده که چاه‌های اصلی را به مادر چاه متصل می‌کند. این قنات‌ها در گذشته به بسیاری از مناطق روستایی و حتی شهری آبرسانی کرده‌اند، اما استفاده غلط و نابجا از ذخایر آبی زیرزمینی باعث شد تا این کاریز‌ها خشک شده و بلااستفاده بماند.

پیشینه تاریخی ساخت قنات

در ده قرن پیش از میلاد مسیح، کشاورزان ایرانی برای مقابله با خشکسالی پیش آمده در نواحی کوهستانی شروع به حفر قنات‌ها کردند. در واقع ایرانیان در آن زمان توانستند با حفظ منابع آبی خود در کاریز‌ها از پیامد‌های ناگوار خشکسالی در امان بمانند. از آن زمان بود که سیستم کار قنات در ایران بطور جدی شکل گرفت و باعث ایجاد بلند‌ترین قنات جهان در ایران شد.

کلمه فارسی کاریز معادل با کهریز و کلمه عربی قنات معادل با کنات است. این واژه با نام‌های دیگری مانند خاد، کنیات، خریگا، قونات، کنا، فکارا، فلج، افلج و کانات یا کنات و… به کار می‌رود.

امروزه سبک معماری و ساختمان قنات‌های ایرانی بسیار مورد توجه مهندسان و معماران جهان قرار گرفته است، به گونه‌ای که میراث فرهنگی جهانی قنات‌های ایرانی را در سال ۲۰۱۶ در سازمان یونسکو ثبت کرد. همچنین امروزه از قنات باغ زارچ واقع در یزد به عنوان حیرت انگیزترین کاریز‌های به ثبت رسیده یاد می‌شود. چرا که این قنات از چندین دهانه چاه در ابعادی به اندازه ده‌ها کیلومتر تشکیل شده است.

روش کار قنات

یکی از ویژگی های منحصر به فرد کاریزها، روش کار آن ها است که بدون استفاده از هیچ ابزاری تنها با استفاده از نیروی ثقل یا گرانش، آب را از زیرزمین به سطح آن می رساند. قنات ها در طول سال پر از آب هستند و به طور دائم در حال پر شدن می باشند.

بخش عمده آب­راه قنات در زیرزمین واقع شده و همین عامل باعث می شود تبخیر و نفوذ آب در خاک کاهش یابد. محل خروج کاریز به سطح زمین را دهانه یا هرنج قنات می گویند که از یک آب­راه زیرزمینی با شیب طولی تشکیل شده است، دهانه قنات چندین چاه عمودی زیرزمینی را به هم و به سطح زمین مرتبط می کند.

این دهانه و چاه های زیرزمینی علاوه ­بر اینکه آب های زیرزمینی را به روی زمین منتقل می کنند، باعث تهویه کانال های زیرزمینی می شوند و برای لای‌روبی، تعمیر و بازدید از داخل کاریز نیز به کار می روند.