جنگ نامه خوانی چیست ؟
به نظر می رسد جنگ نامه خوانی نامی متاخر و وجهی از تاریخ خوانی باشد. توجه به اینکه تاریخ نویسی و تاریخ رسمی در گذشته عموماً پیرامون سرگذشت مجادلات و مناقشات شاهان، سرداران و امیران بزرگ بوده، از همین رو بعدها شاعران و نقالان نیز تحت تاثیر تاریخ برخوانی و شاهنامه خوانی، اشعار و آوازه هایی را در توصیف دلاوری های سران ایل و خوانین منطقه سروده و می خواندند که به جنگنامه خوانی شهرت یافت. شاید تفاوت اصلی تاریخ خوانی و جنگ نامه خوانی و شاهنامه خوانی در درجه اول حوزه محلی اجرای جنگ نامه و سپس مفاهیم محدود روایت آن باشد؛ چرا که جنگ نامه خوانی کمتر با اسطوره ها و تاریخ ملی آمیختگی دارد و بیشتر روایت واقعی از نبردها و مبارزات امیران منطقه و مبارزات خونین است که البته با گزافه گویی و مبالغاتی (و نه اسطوره سازی) همراه است.
فرم این سازه نیز در ابتدا به صورت نظم و نثر روان و بیشتر به صورت وقایع نگاری بوده است؛ بر عکس شاهنامه که یا با نثر وزین و مسجع و یا اشعار آهنگین نگاشته می شد. رفته رفته جنگ نامه خوانی از صورت وقایع نگاری خارج و با ادبیات ذوقی عالی تری آمیخته شد. برخی منابع متاخر گواهی می دهند که آثار منظوم ملی و یا بومی نقل مجالس و محافل نظاممیان بوده است و جنگ نامه خوان ها اشعار ذکر شده را با آوازهایی خاص آمیخته و در جمع سپاهیان می خواندند.
استفن هنری لایارد جهانگرد مطرح در این رابطه شرح جالب توجه و روشنی از جنگ نامه خوانی ارائه نموده و می نویسد: « در اجتماع شبانه علی گداخان یک جلد کتاب خطی مصور نظامی را (منظور کتاب خمسه نظامی است) که فتحعلی شاه به پدرش هدیه کرده بود به مجلس آورد و شفیع خان قسمت هایی از کتاب را با آواز بلند می خواند و اشعار آن را برای حاضرین که دور او حلقه زده و به تفنگ های فتیله ای بلند خود تکیه کرده بودند تفسیر می نمود و آنان نیز با نگاه های وحشیانه و اعجاب انگیز در حالی که التهاب و هیجان شدید شده بود به مطالب او گوش فرا می دادند. آنان با علاقه ای شدید داستان را تعقیب می کردند…. من بعد از آن شب بارها شاهد بودم که انجمن شعرخوانی چه تاثیر عمیقی در روحیه این افراد صحرانشین به جای می گذاشته است.»
متن جگ نامه خوانی معطوف به اشعاری است که در اوصاف نبرد و مبارزات سران ایل سروه شده است. بطور نمونه جنگ نامه نصیر خان در وصف پایمردی و دلاوری سرداری از ایل بختیاری است که در راه حفظ و حراست از کیان ایل به مبارزه برخاست. در دوره ای بس متأخر نوعی مضامین مذهبی شیعی نیز به داستان های منظوم جنگ نامه راه یافت که از جمله آنها می توان به جنگ نامه هایی اشاره نمود که در اوصاف دلاوری های حضرت عباس، حضرت علی و حضرت علی اکبر است.
جنگ نامه خوانی عموماً در لرستان و بخشی از کردستان و همچنین در میان ایلات و عشایر بختیاری و نیز در جنوب کشور رایج بوده است. فرم اجرا در بیشتر جنگ نامه ها تلفیق نظم، نثر و آواز بوده و جنگ نامه خوان با استفاده از موسیقی بومی (صرفاً آوازی) به تهییج حاضران و مخاطبان می پرداخت.
لازم به ذکر است که در برخی نواحی عنوان جنگ نامه خوانی و شاهنامه خوانی به یک مفهوم به کار می رود؛ حال اینکه این دو ژانر از یکدیگر متفاوت بوده و از اشعار و فرم اجرایی جداگانه ای برخوردارند.
این سنت اگر چه به شکل عادت از میان رفته است اما می توان هنوز گهگاه ناظر آن بود. جنگ نامه همچنین در مراسم عزا و سوگواری اجرا می شود؛ اما اشعار آن از شاهنامه نیست و از کتاب های دیگری از جمله کتاب جوهری برگزیده می شود. در این نوع مراسم معمولا جنگ نامه حضرت علی اکبر (ع)، جنگ نامه حضرت مولا و مانند آن خوانده می شود. شیوه خواندن جنگ نامه گاه به شیوه نقالی نزدیک می شود. در کنار جنگ نامه های مذهبی اغلب مداحی هایی در مدح حضرت علی (ع) و دیگر امامان و دیگر امامان و اولیاء خوانده می شود. این گونه مداحی ها که متن آن برگرفته از کتاب رفاحی است، بیشتر در شب بیست و یکم رمضان به اجرا در می آید.
