آیین بودا و هندوئیسم. گاهى مى گویند بودا هندو بود. اگر مقصود از هندو «پیرو دینى با خاستگاه هندى» باشد، در این صورت روشن است كه او هندو بود. اما اگر هندوئیسم را تلفیقى از سنّت هاى گوناگونى بدانیم كه همسو با سنّت ودایى ِ برهمنى است دست كم از قرن پنجم میلادى دین بیشتر فرهیختگان هندى بوده است، در این صورت مطمئناً بودا هندو نبود. درحقیقت، آیین بودا یكى از عوامل مؤثر در شكل گیرى این تلفیق هندویى بود. اگر هندوئیسم را مترادف با «آیین برهمن» بدانیم، در این صورت روشن نیست كه دقیقاً رابطه بودا با آن چه بود. در طول دوره شكل گیرى آیین بودا دست كم سه منبع اصلى ِ مرجعیت دینى در هند وجود داشت:
1. طبقه روحانى موروثى برهمنان، كه وظیفه حفظ و حراست از متون مقدس سنّت ودایى و بخش زیادى از دانش وابسته به آن را به عهده داشتند;
2. مرتاضان عریان، كه بر اعمال مرتاضانه تأكید مى كردند;
3. درویشان سیار ِ پوشیده (پرىورجكه) با ریاضتى نه چندان افراطى.
با آنكه عده اى از گروه هاى دوم و سوم پیرو سنّت ودایى بوده اند، پیداست كه بسیارى هم نبوده اند. از مرتاضان عریان، ادیان جَین و آجیوَكه پیدا شدند. احتمالا آیین بودا با گروه سوم رابطه تنگ ترى داشته است.
بعضى از محققان معتقدند كه سنّت هاى نابرهمنى برخاسته از باورهاى بومى هندى، از تمدن دره سِند (حدود 2000 قم) سرچشمه مى گیرند، یعنى پیش از ورود اقوامى كه به زبان هاى هند و اروپایى سخن مى گفتند و خاستگاه هاى سنّت ودایى را با خود به هند آوردند. به احتمال قوى عناصر بومى و عناصر مهاجر از زمان هاى دور تا پیش از قرن پنجم قم به شكلى جدایى ناپذیر با هم آمیخته بودند.
آیین بودا به محض آشنایى با هر سه گرایش معاصر، به وضوح زیر تأثیر آنها قرار گرفت. سنّت ودایى مطمئناً مهم بود، اما هنوز كاملا شكل نگرفته بود. تاریخ آثار معنوى كهن ِ سنّتى را كه در اوپه نیشدها جاى گرفته، به سادگى نمى توان تعیین كرد. احتمالا كهن ترین اوپه نیشدها ماقبل بودایى اند; شاید مابقى آنها با آیین بوداى آغازین معاصر باشند، اما احتمالا اكثریت یا كمابیش چهارده اوپه نیشد اصلى مابعد بودایى اند و احتمالا از آیین بودا تأثیر پذیرفته اند. ]101: 28 ـ 42; 39:32 ـ 55[.
سه گوهر
بودا. اعتبار گزارش هایى كه از زندگانى بودا در اختیار داریم موضوع بحثى بسیار محققانه است. منابعى را كه در اختیار داریم نمى توان با اطمینان ارائه كرد، چون دور بودن از زمان بودا اعتبار آنها را كم مى كند. این بدان معنا نیست كه چیزى ندانیم. سرگذشت زندگانى بودا بنابر سنت كه عمدتاً به طور مشترك در میان همه بوداییان از نسلى به نسل دیگر سینه به سینه نقل شده، كمابیش كامل است. مى توانیم تا حدى مطمئن باشیم كه این سرگذشت شامل اطلاعاتى بسیار دقیق و به نوعى تاریخى است. همچنین كاملا اطمینان داریم كه حاوى شرح و افزوده هاى بعدى است. اما چیزى كه اغلب نمى دانیم این است كه كدام اصل است و كدام افزوده.
بوداى آینده در طایفه گوتَمه در نزدیكى بنارس به گروه كوچكى از شاگردان اعلام كرد و باقى عمرش را به آموزش معنوى به عموم مردم و گروهى از شاگردان كه در حال گسترش بودند گذراند. به هنگام مرگش در هشتاد و یك سالگى پیروانش به انجمنى سازمان یافته تبدیل شده بودند. بیش از این با اطمینان كامل چیزى نمى توان گفت. با این حال نباید از یاد بُرد كه افسانه بودایى كه این همه مدت الهام بخش و برانگیزاننده این همه مردم بوده، بى اندازه مهم است.
