همزیستی مصریان و تحولات اجتماعی، اقتصادی ناشی از یک جا نشینی

آنچه در این مقطع از تاریخ مصر باستان اهمیت دارد پیشرفت های اجتماعی – اقتصادی ناشی از یکجانشینی است. در اینجا نیز تولید و غلبه بربحران های اقتصادی در اولویت نخستین قرار دارد. مردم کماکان در تأمین منابع آبی جهت آبیاری زمین های کشاورزی تلاش می کنند. مصریان به تنها منبع آبی در اختیارشان یعنی رود نیل دلبسته بودند و ایجاد تأسیسات آب رسانی در برنامۀ کار قرار داشت و جز با کوشش جمعی و همه جانبه تحقق این هدف امکان پذیر نبود.

به وجود آمدن تپه های گِلی در سرتاسر کر انۀ نیل براثر انباشته شدن رسوبات ناشی از طغیان رود نیل،محیط اطراف را از خطر آب گرفتگی ناشی از طغیان های ناگهانی آن رودخانه مصون می داشت ،ولی این امر از خروج آب و رسیدن آن به زمین های کشاورزی نیز جلوگیری می کرد و با تراکم جمعیت و گسترش زمین های کشاورزی که ضرورتی اجتناب ناپذیر داشت، سازگار نبود. به وجود آمدن مرداب های ناشی از آب های راکد بر اثر طغیان نیل و ماندن در گودال ها ، قبطیان را به ابتکاری تازه و اعمال شیوه ای نوین واداشت. تقسیم آب در رأس اهداف این انبوه جمعیت قرار گرفت . مصریان پس از این موفقعیت بر آن شدند تا کشورزی خود را در سایۀ تدبیر و امکانات فراهم شدۀ فنی توسعه داده و بهبود بخشید . ابزار و ادوات کشاورزی همانند خیش و پس از آن گاوآهن این مشکل را به آسانی حل کرد.

شاید پیش از مصریان مردم سومر به این پیشرفت دست یافته بوده اند، زیرا نقوش مربوط به هزارۀ چهارم پیش ازمیلاد سومر استفاده از این گونه ابزار را نشان می دهد. این امر موجب ایجاد سرعت عمل در کار کشت و زرع و در نتیجه افزایش بازده کشاورزی می شد. مردم مصر همه کشاورز نبودند و جملگی به کشت و زرع نمی پرداختند. شماری از آنان در کارگاه های تولیدی به تولیدات گوناگون از جمله سفالگری مشغول شدند.

در سه هزار سال پیش از میلاد مسیح مصریان موفق به اختراع چرخ شدند که در جامعۀ آن روزگار حلال بسیاری از مشکلات تولیدی بوده و پیشرفت بزرگ به شمار می آمد. مصریان در هنر کوزه گری شاید در هزارۀ چهارم پیش از میلاد مسیح برجسته ترین مردم روزگار بوده اند. به زودی آهنگران و سنگ تراشان در قلمرو کار خود ابتکار عمل را در دست گرفته و به تولید مصنوعات فلزی و سنگ های ساختمانی و تزیینات سنگی و فلزی و ابزار و ادوات خانگی، جنگ و شکار پرداختند. بُعد مسافت هر چند با امکانات ترابری ابتدایی آن روزگار، مانعی بزرگ بر سر راه ایجاد ارتباط با اقوام و ملل دیگر می باشد ولی مصریان با توسل به شیوه های دشوار که جزئیات آن هنوز معلوم نیست ، این مشکل را از پیش پای خود برداشته و با سرزمین های دور و نزدیک از جمله با سومر در بین النهرین ارتباط برقرار کردند. این ارتباط تنها اقتصادی نبود و به مبادلۀ کالا و فرآورده های کشاورزی و کارگاهی محدود نمی شد. بلکه هنر و فرهنگ و صنایع اولیه نیز در فهرست این مبادلات و همکاری ها قرار داشت و آثار به جای مانده از مصریان نشان می دهد که آنها از قِبَل این پیوند ، بهره های فراوان برده اند و خودبه آن اعتراف نموده اند.

مصریان داشتن مناسبات با سومریان را در شمار پیشرفت های خود به حساب آورده و بدان افتخار می کرده اند. آنان در برخی از امور فنی و کشاورزی خود را وام دار مردم پیشرفتۀ سومر دانسته اند. تنها روابط منظم در امور اقتصادی و داد و ستد با سومر در منابع تاریخی معرفی شده است. بدیهی است که مصریان در هزارۀ چهارم پیش از میلاد مسیح بر آن بودند که از بن بست انزوا بیرون آمده و جامعۀ خود را با ایجاد پیوندهای پایدار با سرزمین های دیگر، متحول و بی نیاز کنند. آنان ابتدا با مردمان بین النهرین و سپس از راه دریای سرخ ودریای مدیترانه به جزایر کرت [۱] (قبرس کنونی) که پایگاه تمدنی یونانیان باستان به شمار آمده است، رسیده و به گسترش مناسبات خود در سایۀ تجارت دریایی و مبادلات کالا، پرداختند.«تمدن کرت»[۲] نخستبن تمدن در اروپای باستان معرف شده است.

در هر زمان که مصر امنیت متزلزل شد، وحدت سیاسی نیز آسیب پذیر گردید.تحلیل گران تاریخ سیاسی مصر باستان و مصر شناسان آن را ناشی از فروپاشی نظام طایفه ای در مصر می دانند. این منتقدان وجود و استحکام نظام طایفه ای را اهرام بازدارنده در برابر قدرت طلبانی می دانند که پیوسته به دنبال به راه انداختن جنگ داخلی در مصر بودند. این گونه رویداد ها تبعاتی نگران کننده از جمله کاهش تولید وحتی برهم خوردن تعادل جامعه و زمانی نیز زمینۀ مداخله بیگانگان در مصر را فراهم می کرده است. هجوم هیکسوس ها ناشی از نابسامانی های داخلی و ضعف قدرت سیاسی فراعنه در ادارۀ امور کشور و اعمال سیاست های خارجی مناسب ومؤثر دانسته اند.

نوم ها در واقع سازمان های سیاسی – حکومتی مستقر در مناطق حساس مصر بوده اند که عمدتاً مناطق حاصلخیز را در تصرف خود می گرفتند. از جمله در ناحیۀ دلتا که شاخه ای از رود نیل و باتلاق ها مرزهای طبیعی آنها را تشکیل می داده اند حکومت داشته، ولی به ظاهر از یکدیگر جدا بوده اند. پژوهش های مصرشناسان نشان می دهد که هر نوم دارای زبان یا بهتر بگوئیم گویش[۳] ویژۀ خود بوده است و افزون بر این آنگونه که ادبیات اساطیری مصر باستان نشان می دهد، هر نوم دارای اساطیر، افسانه ها و حماسه های ویژه خود بود. نوم الفانتین[۴] بزرگترین و مقتدرترین نوم در مصر باستان بود و افسانه ها و حماسه های ویژۀ خود را در ادبیات مصر داشته است. دیگر نوم ها به ترتیب وسعت و قدرتشان در نقاط مختلف مصر برسر کار بوده و مهمترین آنها عبارتند از نوم هیراکن پولیس[۵] ، ابیدوس[۶]، ممفیس[۷] و نوم بوتو. اهالی هر نوم پیوسته زیرفرمان فرمانروا یا پادشاه آن نوم و در هر زمان آمادۀ مصاف با دشمنان بودند.

ط

نوم ها بر سِرگرفتن غنائم، برده، اسب، آب و اختلافات ناشی از این عناصر با یکدیگر به جنگ و ستیز می پرداخته اند. نقوش و تصاویری که بر روی الواح سنگی یا از جنس عاج حک شده است، صحنه های این گونه نبردها را منعکس می سازد. ازسویی این تصاویر نشان دهندۀ پیکار بر روی آب یا در خشکی است. سرکردگان هر نوم در مقام سلطان قوی الاراده و در عینِ حال شخصیت دینی به شمار می آمده است. شاه سکورپیون[۸] که پیشتر از او به مناسبت هایی نام بردیم، موفق شد که طی سلسله نبردهای سهمگین وپرتلفات مناطق وسیعی از زمین های حاصلخیز را از هیراکن پولیس یا ممفیس تسخیر کند و به زیر فرمان خود درآورد. در کاوش های باستان شناسی، دستۀ گرز سنگینی از این فرمانروای نیرومند و جنگجو به دست آمده است. بر روی این دسته گرز نقش توری همانند تور ماهیگیری به جشم می خورد که درآن لک لک هایی صید شده اند. این لک لک ها به مثابۀ سران نوم هایی هستند که از سکورپیون شکست خورده و به اسارت او در آمده اند.وی پس از تسخیر مناطق مربوط به یک نوم که مغلوب او می شد، مردم آن را با اهالی نوم سکورپیون یکپارچه و متحد می کرد و اعتقادات خود را برآنان تحمیل می نمود. بر بالای این تور پرچم های خمیده ای قرار دارد که زیرپرچم نوم فاتح نقش بسته اند و این به معنای پذیرفتن شکست از سوی مغلوبان است. خود سکورپیون (شاه سکوریپون) کلنگی در دست دارد که نشانۀ علاقۀ او به عمران، آبادانی، نوسعه و تولید است. دردو سوی او افرادی ایستاده اند که او را باد می زنند. وی در حال ترسیم شیارهایی است که نشانۀ علاقمندی وی برای به دست آوردن محصولات خوب و سرشار از زمین های مزروعی است. به دنبال او مردی قدم برمی دارد که در حال بذرافشانی است وبه این ترتیب وی همۀ افراد خود را به کار وکوشش وتولید وا داشته است. کرونیست ها حکومت نوم ها و حتی فرمانروایی سکورپیون را به عنوان یکدولت مشروع و قانونمند تاریخی به شمار نیاورده و وی را برخلاف برخی از تحلیل گران در حد ومقام یک رئیس قبیله قلمداد کرده اند.

برای مطالعۀ دقیق تاریخ مصروآگاه شدن از جزئیات پیدایش دولت در مصرباستان، می توان از بررسی اوضاع واحوال سران نوم ها دریافت که، در کرانه های نیل و یا به سخن دیگر در سرتاسر درۀ نیل تلاش هایی برای انسجام مردم و به وجود آمدن گروه های حاکم که بعدا دولت نامیده شده است پیوسته در جریان بوده است.

سرزمین مصر از جمله سرزمین هایی است که تراکم جمعیت درآن به خاطرکم بودن زمین های کشاورزی ناشی از کمبود آب در جهان باستان بوده است. اشاره کردیم که دلتای نیل به خاطر حاصلخیز بودنش بارها مورد تاخت و تاز و تهاجم قرار گرفته و این نکته قابل انکار نیست که مبارزه بر سر قدرت در مصر فی الواقع ناشی از مبارزه برسر تصاحب منابع تولیدی وارکان اقتصادی بوده است. انبوهی از مصریان در دورۀ پارینه سنگی یا به روایتی کهن سنگی در ریگزارهای بی انتهای صحرا به سر می برده اندودر آنجا امکان زندگی وتولید فوق العاده ناچیز و ناممکن بوده است و این امر به قول قوم شناسان جابه جایی یا مهاجرت مصریان دردرون آن سرزمین را به دنبال داشته است.بدیهی است که با توجه به آثار باستانی ناشی از کاوش های گسترده که در مصر به دست آمده است بیانگر آن است که مردم و یا سکنۀ ریگزارها احتمالاً مهاجرانی بوده اند که از سرزمین دیگر به آنجا آمده بودند و عرصۀ معیشتی را برخود به زودی تنگ یافته ودراندیشۀ ادامۀ سفر در سرزمین مصر برآمدند. هنوز از این مهاجران کسی به درۀ نیل راه نیافته بود، زیرا هم بیم از طغیان ها ادامۀ سفررا برای آنها ناممکن می کرد وهم از کم و کیف طغیان های نیل آگاهی نداشته اند.

مصریان با ورود به این منطقه هنوز نتوانسته بودند بی درنگ اقدام به بذرافشانی پس ازفرونشستن طغیان نیل بنمایند و با سپری شدن زمان دریافتند که در چه مواقعی از سال رود نیل طغیان کرده و در چه زمانی این طغیان فرو می نشیند. طول زمان ادامۀ طغیان نیز برآنان ابتدا روشن نبود، ولی با گذشت زمان و پی بردن به اسرار نیل که خود داستان ها وحماسه ها را در ادبیات مصر باستان به خود اختصاص داده است، به رموز کشت و زرع پی برده و با پرهیز از هر نوع خطا و سهل انگاری توانستند، معاش خود را به بهترین نحو در کرانه نیل تأمین کنند. این پیشرفت که در واقع برای دلتا نشینان یک پیروزی به شمار می آمد، آنان را به آیندۀ خود امیدوار نمود واز ادامۀ سفر منصرف شدند.

پیوستن گروه گروه از مردمان به آنها از فلسطین، سوریه، لیبی، سودان و سرزمین های دیگر که امرار معاش وتولید در آنها با دشواری همراه بود، موجب برخوردهایی میان این مردم شد، به روایتی همین امر گروه بندی ویا دسته بندی را درمیان آنها به وجود آوردو پیدایش نظام طایفه ای راباید از همین امر ناشی شده دانست. برتری یافتن گروه یا گروهی برگروه های دیگر حکومت های کم دوام و یا به اصطلاح قبیله ای را به همراه داشت. سران این حکومت ها برای بقای خود کماکان به ماجراجویی های جدیدی برای تثبیت حاکمیت و گسترش قلمرو خود دست می زده اند. تحلیل گران بنیان جنگ های طایفه در دلتای نیل را زمینه و سببی برای بروز جنگ های داخلی در آیندۀ مصر به شمار آورده اند. این امر دو بخش مصر یعنی بخش شمالی و جنوبی یا به عبارتی دیگر مصر علیا و مصر سفلا را پیوسته همانند دشمنانی در برابر یکدیگر قرار می داده است. پیروزی هرکدام بر دیگری حکومت را از آن طرف غالب و فرمانبرداری از حاکم را وظیفۀ طرف مغلوب تعیین و تثبیت می کرده است. همزیستی و یکجانشینی مصریان محدود به قلمرو دلتای نیل و نواحی پیرامون آن نمی شد، این شرایط در سرتاسر کرانۀ رود نیل به دریج به وجود آمد و تحولات اجتماعی- اقتصادی ناشی از آن در تاریخ ثبت گردید.

 

[۱]. Krett (Crete, Kreta)

[۲] . Kretische Kultur

[۳] . Dialekt

[۴] . Elefantin

[۵] . Hierakenpolis

[۶] . Abydos

[۷] . Memphis

[۸] . Konig – Skorpion

منابع نگاره :

1. عنوان کتاب : تاریخ مصر باستان
2. نویسنده : اردشیر خدادادیان
3. مشخصات نشر :تهران، سخن، ۱۳۸۸
4. مشخصات نشر الکترونیکی : مصر باستان، تاریخ ما 1389