باستان شناسی زیر آب در ایران
هفت هزار سال قدمت‌سه سال تجربه
باستان شناسی زیر آب با تمام منابع باستان شناختی که در زیر سطح آب محفوط باقی مانده است سرو کار دارد، این منابع دهکده های بزرگ و یافته های منفردی همانند کشتی های غرق شده یا اشیای منفردی که نا پدید شده اند را شامل می شود، غواصی باستان شناسی، تنها یکی از امکانات متعدد برای آزمایش و بررسی این منابع است و دیگر روش ها شامل حفاری در کنار دیواره های کیسه شنی و محفظه های زیر آب است.
اگر چه حفاری را نمی توان باستان‌شناسی نامید و علم باستان شناسی باید به کمک اپیگرافی و نومیزماتیک ودیگر روش های علمی انجام گیرد، اما باید پذیرفت که مشکلات زیادی برای انجام پژوهش های باستان شناسی دریایی وجود دارد. امروزه حفاری ها با روش‌های کامل تر و علمی تر و با دقت انجام می شود، برنامه های تحقیقی به شکل سیستماتیک به وسیله کشتی های پژوهشی و تیم های متخصص در مسیرهای کشتیرانی و نزدیک بندرها انجام می گیرد، گاه داده های پردازشی از این پژوهش‌ها به دست می آید. امروزه در کشورهایی که به باستان شناسی زیر آب اهمیت می دهند زیردریایی های کوچک مجهز به تلوزیون مدار بسته، بازو های متحرک الکتریکی و دیگر وسایل مورد نیاز به کار گرفته می شوند تا بتوانند کشفیات تازه و اعجاز برانگیزی را به سامان برسانند.
باستان شناسی دریا در دهه های اخیر در کشور هایی چون پرتغال، آلمان، استرالیا و … رشد قابل ملاحظه‌یی داشته است.
در باستان شناسی دریا، آب خود حافظ مواد و مصالح آن است. غیر از هوا، مواد آلی‌یی مانند چوب، منسوجات، بقایای خوراکی و دیگر بقایایی که تقریبا به صورتی کامل حفاظت شده اند و چنین یافته هایی حاوی اطلاعات وسیعی است که وقتی بوسیله شیوه های علمی آنالیز و بررسی می شوند، ارزشهایشان نمایان می شود، به همین دلیل است که سایت های (محوطه های) زیر آب به وسیله قوانین حفاظتی ایالات مختلف پشتیبانی می شوند، حفاری های زیر آب، همانند تحقیقات باستان شناسی روی خشکی، باید از طریق افراد صاحب صلاحیت
و اهل فن صورت گیرد، تنها متخصصین حرفه‌یی می توانند چنین کارهایی را بخوبی صورت و سامان دهند.
در کشور ما وضعیت چگونه است!؟
برای پاسخ به این پرسش ابتدا به سراغ گروه باستان شناسی زیر آب رفتیم، علی طیبی کارشناس ارشد پژوهشکده باستان شناسی و عضو گروه باستان شناسی زیر آب ابتدا تاریخچه مختصری از باستان شناسی زیر آب در ایران را یادآور شده و می گوید: اوایل سال ۱۳۷۷ به پیشنهاد گلشن معاونت سازمان میراث فرهنگی کشور تیم باستان شناسی زیر آب، متشکل از گروه سه نفری شامل بنده، حسین توفیقیان و سید محمود میراسکندری آغاز به کار کرد و سرپرستی گروه به عهده دکتر میراسکندری قرار گرفت، ابتدا به مدت سه تا چهار ماه مطالعه کتابخانه‌یی انجام دادیم و سپس آموزش غواصی را آغاز کردیم چرا که این آموزش ها امری لازم در باستان شناسی زیر آب است.
حسین توفیقیان کارشناس پژوهشکده باستان شناسی و عضو دیگر گروه باستان شناسی زیر آب در تکمیل سخنان همکارش می گوید: باستان شناسی زیر آب بسیار پیچیده تر از غواصی آزاد است. چرا که فرد علاوه بر آموزش های غواصی، به یادگیری آموزش های تخصصی درباره باستان شناسی نیز نیاز دارد و این کار شرط اساسی به حساب می آید.
وی امکانات موجود در این زمینه را بسیار اندک و در حد هیچ ارزیابی می کند و می گوید: نبود امکانات سبب شده است تا ما به صورت تجربی به سراغ این کار برویم و همین امر کار را بسیار طولانی کرده است.
بندر سیراف نخستین تجربه
نخستین تجربه گروه باستان شناسی زیر آب، بندر سیراف در بوشهر بود.
توفیقیان درباره اهمیت این بندر و وجود آثار باستانی در دریای این منطقه می گوید:
بندر سیراف نخست بعد از اسلام به عنوان مهم ترین بندر خلیج فارس مورد توجه بازرگانان زمان خود بوده است.
وی درباره چگونگی آغاز به کار به آشنایی با تعدادی از غواصان حرفه‌یی که در طول آموزش با آنها آشنا شدند اشاره کرده و می گوید: ساحل بندر سیراف را تا عمق ۳۰ متر به صورت راندم (نمونه‌یی) مورد بررسی قرار دادیم. در بندر سیراف اشیای خاصی به دست نیاوردیم البته در عمق های یکی دو متر، سفال هایی دیده شد که نتیجه فرسایش سواحل بود. با توجه به اولین تجربه مان، اگر بودجه و امکانات بیشتری در اختیار مان قرار می گرفت. موفقیت بیشتری می توانستیم کسب کنیم.
توفیقیان در پاسخ به این پرسش که نحوه شناسایی محوطه ها زیر آب چگونه است؟ می گوید: این کار معمولا بنا به درخواست استان ها و اداره میراث فرهنگی آن منطقه صورت می گیرد به عنوان مثال رییس پروژه تخت سلیمان از گروه ها برای باز بینی دیواره های دریاچه های تخت سلیمان دعوت به عمل آورد و گروه عازم آنجا شد، با وجود این که ابعاد دریاچه تخت سلیمان ۱۲۰ در ۸۰ است، اما بیش از ۷۰ متر عمق دارد و بیشتر به گودالی شبیه است تا دریاچه!! و طبق گزارشی که هیات آلمانی در حفاری های قبل از انقلاب داده بودند، کانال هایی از دوران ساسانی شناسایی کرده بودند و گروه در نظر داشت که کانال ها را مورد باز بینی قرار دهد و تغییرات احتمالی را مطالعه کند، در حالی که کانال ها در اثر رسوب گذاری شدید مسدود شده بود.
در نهایت نتیجه کاوش های گروه باستان شناسی زیر آب نشان داد، کانال هایی که به بندر اژدها، (قسمتی از چوب که بیرون از دریاچه رسوب زیاد گرفته است) ارتباط داشت، در بخشی از دریاچه وجود دارند.
رابطه با کشور های پیشرفته در باستان شناسی زیر آب، رمز موفقیت سخنان دو عضو اصلی گروه باستان شناسی زیر آب، نشان داد که تا چه میزان در این زمینه با فقر آموزشی رو به رو هستیم، دکترسیدمحمود میراسکندری سرپرست گروه باستان شناسی زیر آب، توسعه این علم در ایران را منوط به رابطه گسترده تر با کشورهایی می داند که در این زمینه تجربه های فراوانی به دست آورده اند. وی از دو کشور پیشگام در باستان شناسی زیر آب نام می برد و می گوید: استرالیا و ایتالیا فعالیت های جدی و مستمری در این زمینه داشتند و پس از این دو کشور فرانسه، تایلند قرار دارند. حتی در استرالیا تام واسمر در حال بررسی سواحل خلیج فارس در بحرین است. کار وی تا مرحله‌یی پیش رفته است که موزه‌یی تحت عنوان (دستاوردهای زیر آب) در بحرین برگزار کرده است.
میر اسکندری از ملاقات با این غواص باستان شناس خبر داده می گوید: طبق صحبتی که با ایشان داشتیم، برای همکاری با گروه باستان شناسی زیر آب، ایران ابراز تمایل کردند.
وی می افزاید: اگر بخواهیم در این حوزه پیشرفت کنیم باید با این کشورها در ارتباط باشیم چرا که سابقه فعالیت در زمینه باستان شناسی زیر آب در ایران بیش از سه سال و نیم نیست، و هنوز در مقایسه با کشورهای دیگر بسیار عقب هستیم.
وی در ادامه یاد آور می شود: متاسفانه و به رغم ضرورت چنین کاری تا به امروز نتوانستیم مسوولین را متوجه این امر کنیم که باید رابطه علمی و کاری با کشورهای صاحب تجربه و دانش در این زمینه داشته باشیم، لذا می بینیم که تا کنون هیچ گامی در این زمینه برداشته نشده است. این در حالی است که باستان شناسی زیر آب در کشورهای مختلف از اهمیت بسزایی برخوردار است و ایکوموس امسال را به عنوان سال باستان شناسی زیر آب اعلام کرد.
کوروش رشیدی، عضو ایکوموس هم اعتقاد دارد: ایکوموس یکی از شاخه های یونسکو است که مقرش در پاریس است و در هر کشور حتی ایران کمیته دارد، و با توجه به این که ۲۸ فروردین روز جهانی میراث فرهنگی است. ۲۹ فروردین از طرف ایکوموس به عنوان روز جهانی بناها و محوطه های تاریخی معرفی شد که این تاریخ گذاری از سال ۱۹۸۲ شروع شد و همزمان با روز عنوانی برای آن سال انتخاب می شود، به عنوان مثال ۲ سال گذشته را، سال روستا های تاریخی نامیدند و امسال را به عنوان سال باستان شناسی زیر آب اعلام کردند. ایران نیز مانند سایر کشورها از نامگذاری ایکوموس در پاریس تبعیت می کند و با توجه به این نامگذاری امسال سیاست های لازم در زمینه باستان شناسی زیر آب انجام می شود.
تور ماهی گیران و بندر امیر آباد لاهیجان
دکتر میراسکندری در پاسخ به این سوال که در کدام یک از کنکاش های باستان شناسی زیر آب به دستاوردهای تاریخی بیشتری دست یافتید می گوید: یکی از برنامه ها و کنکاش های جدی ما در بندر امیر آباد لاهیجان بود. ماهیگیران، زمان صید ماهی، تورشان به مانعی برخورد می کند و مساله را به میراث فرهنگی استان گزارش می دهند. سپس مشخص شد که کشتی‌یی غرق شده است و طبق بررسی ها، ظروفی متعلق به دوره قاجار نیز در آن وجود دارد. بنا به در خواست میراث فرهنگی استان گیلان، گروه باستان شناسی زیر آب جهت کاوش به آنجا اعزام شدند که ظروف را از کشتی غرق شده استخراج کردند ولی متاسفانه بخشی از کشتی که مانع صید ماهیگیران شده بود، توسط اره تکه تکه شد در حالی که اگر بودجه‌یی به این امر اختصاص می یافت کشتی غرق شده به راحتی خارج می شد و به عنوان اثر تاریخی و باستانی حفظ می شد.
از بیژن زهاب معاون اداره کل میراث فرهنگی استان گیلان در خصوص کشتی غرق شده در بندر امیرآباد لاهیجان و کارهایی که در این زمینه انجام شده پرسیدیم که گفت: متاسفانه بودجه لازم و کافی برای ادامه کشفیات از کشتی غرق شده در بندر وجود ندارد و کشتی نیز در همان وضع قبلی اش است، البته آثار مکشوفه توسط گروه باستان شناسی زیر آب در اختیار ما قرار گرفت و در حال حاضر این آثار در موزه تاریخچه لاهیجان نگهداری می شود. اما هنوز تصمیمی برای کشتی غرق شده در بندر امیرآباد گرفته نشده است.
بودجه اندک
دکتر میراسکندری بزرگ ترین مانع پیشرفت در باستان شناسی زیر آب را نبود بودجه کافی می داند و می گوید: بسیاری از وسایلی که در غواصی مورد استفاده قرار می گیرند، بعد از استفاده فرسوده می شوند و علاوه بر آن نیازمند به تجهیزاتی چون دوربین عکاسی و دوربین فیلمبرداری زیر آب هستیم، ما حتی قایقی مستقل جهت این کار را نداریم، از طرفی علاوه بر قایق به ناخدا و راهنمای محلی نیز نیاز داریم که باز هم نیازمند صرف هزینه است با وجود اختصاص هزینه‌یی در حد یک و نیم تا دو و نیم میلیون طبیعی است که نمی توان چنین امکاناتی را فراهم کرد.
وی بودجه مورد نیاز برای ادامه کشفیات از کشتی را دست کم ۴ تا ۵ میلیون تومان ارزیابی می کند و می گوید: در بسیاری از مواقع به دلیل کسر بودجه مجبور هستیم زودتر کارمان را متوقف کنیم در حالی که حمایت مالی و نیروی انسانی لازم شرط اصلی برای دسترسی به این اهداف است. آیا مسوولین در هنگام طرح پیشنهاد از این هزینه ها مطلع بودند!
شاید مسوولین امر به ابتدای پیشنهاد این طرح به بودجه و هزینه ها توجهی نکردند و شاید هم علت اصلی نبود شناخت مسوولین از حرفه باستان شناسی زیر آب باشد! همان طور که ابتدا اشاره کردیم، کشورهای دیگر باستان شناسی زیر آب را با تجهیزات بسیار مفصلی انجام می دهند در حالی که باستان شناسی زیر آب در ایران با کمترین تجهیزات در اعماق آب انجام می شود. به نظر می رسد در صورت تداوم چنین وضعیتی، باستان شناسی زیر آب تنها در حد تصمیم و حرف باقی بماند از حرف تا عمل فرسنگ ها فاصله است.
جایگاه باستان شناسی زیر آب در ایران
کشور ما به دلیل ارتباط با آب ها و دریاهای آزاد، از نظر باستان شناسی زیر آب، موقعیت ویژه‌یی دارد چرا که تعدادی دریاچه و آبگیرهای داخلی در ایران موجود است که از نظر تاریخی، دارای موقعیت های بسیار ویژه‌یی هستند به عنوان مثال دریاچه ارومیه از این نظر از اهمیت خاصی برخوردار است. همچنین تعدادی از محوطه های باستانی در کنار دریاچه ارومیه و یا ساحل دریا قرار دارند که امروزه برخی از آنها زیر آب نهفته اند.
احمد چایچی عضو هیات علمی گروه اشیا و اموال فرهنگی و تاریخی که در زمینه باستان شناسی زیر آب نیز مطالعاتی دارد در رابطه با جایگاه باستان شناسی زیر آب در ایران چنین می گوید: کشور ایران، به دلیل موقعیتی که در قاره آسیا قرار گرفته و راه های ارتباطی که اهمیتی تاریخی نیز دارند، به عنوان بهشت باستان شناسی زیر آب محسوب می شود، ناگفته نماند که باستان شناسی زیر آب در کشور های مختلف دنیا نیز اعتبار ویژه یی دارد.
باستان شناسی زیر آب در جذب توریست و مساله اقتصاد کشور حایز توجه است. به عنوان مثال در بنادر آزاد، کشتی های غرق شده بسیاری از دوره ایلامی و هخامنشی، پارتی و اوایل صدر اسلام همین طور دوره قرون جدید استعمار اروپا، هلند، انگلیس و پرتقال موجود است که موقعیت بسیار ممتازی به سواحل شمالی خلیج فارس بخشید و با کمال تاسف کشورهای جنوب خلیج فارس بیشترین سرمایه گذاری را در این زمینه کردند و موزه های دریایی را در کنار بنادر ایجاد کردند که هم در جذب توریست و هم در توسعه اقتصادی کشورشان موثر است. به عنوان مثال، می توان به تجربه ترکیه در این زمینه اشاره کرد. موزه دریای باد روم که تنها محتوای دو کشتی غرق شده توانستند موزه‌یی در قلعه تاریخی باد روم واقع در بندر باد روم تشکیل دهند و قلعه را به صورت موزه دریایی در آورند و این مساله به جذب توریست از اهمیت بسزایی برخوردار است.
باستان شناسی زیر آب از اهمیت ملی بر خوردار است به طوری که جزو پروژه های بین المللی و همکاری های چند جانبه کشورها محسوب می شود. از این رو می توان با ترغیب کشورهای مختلف از کمک های خارجی ها و کمک سازمان های بین المللی نظیر یونسکو با توجیه درست این پروژه و اقدامات انجام شده، برخوردار شد.
وی در خاتمه می افزاید: اگر به اهمیت ادامه و گسترش فعالیت های باستان شناسی زیر آب پی برده شود بسیار کارساز است و حتی می‌تواند در تاسیس موزه های دریایی در کنار بنادر راه گشا باشد.
همچنین گذشته تاریخ و فرهنگ ایران را در سطح جهانی نشان داده و کشتی های غرق شده را زیر آب های سواحل شمالی خلیج فارس جست‌وجو کنیم و این آثار را معرض مطالعه و معرفی به دنیا قرار دهیم.
موضوع: دیرین‌شناسی
پدیدآورنده: جباری، مریم
نشریه: اعتماد،شماره نشریه: ۲۶/۱۱/۸۲
