تاریخچه کاوش پاسارگاد

پیشینه پژوهش های باستان شناسی پاسارگاد

پیشینه پژوهشهای باستان­شناختی دشت پاسارگاد به زمانی برمی­گردد که برای نخستین بار محوطه باستانی پاسارگاد توسط ارنست هرتسفلد مورد بازدید قرار گرفت. در سال ۱۹۰۵ میلادی وی جهت انجام رساله دکترا خود اقدام به مطالعه و بررسی بناهای پاسارگاد می­کند که تا آن زمان بیشتر آنها زیر خاک پنهان بودند. او به مدت شش ماه از آوریل تا سپتامبر ۱۹۲۸م برای نخستین بار کاوش­ هایی دقیق در قسمت های مختلف محوطه از جمله: تل تخت، محوطه مقدس، کاخ دروازه و کاخ اختصاصی انجام می دهد و آرامگاه کورش و مجموعه کاخ­ها را معرفی می کند. نتایج کاوش ها و مطالعات وی به جز چند گزارش کوتاه هرگز به صورت کامل منتشر نشد. تنها دو یا سه مقاله به قلم خودش و مقداری یاداشت و تصویر و طرح که بخش مهمی از آنها را استروناخ و پیتر کالمیر منتشر کرده اند، باقی مانده است.

ارتباط هرتسفلد با پاسارگاد بخش اعظم زندگی وی را در میانسالی، به خود اختصاص داد. در سال ۱۹۴۱ با انتشار کتاب ” ایران در شرق باستان” هنوز در حال بررسی یافته­ های خود بود. قدیمی­ترین کارهای وی شامل مقاله­ های منتشر شده­اش در مورد پاسارگاد است، که بلافاصله با مطالعات مشترک با فریدریش سار درباره بناهای منفردی چون زندان، نقش انسان بالدار و آرامگاه کوروش دنبال شده است. در بیشتر موارد سبک کار هرتسفلد، اولین نمونه در نوع خود در فلات ایران و نشان دهنده شخصیت قاطع و خستگی ناپذیر اوست. اغلب تنها و بدون کارگران کارآزموده، با کمک مهندس معمارش فردریش کرفتر به حفر گمانه­ های آزمایشی در بیش از پنج بنای اصلی اقدام کرد.

پس از هرتسفلد دومین شخصی که در جلگه پاسارگاد اقدام به پژوهش­های باستان­شناسی نمود  سراورل استین جهانگرد کاردان و کاشف دانشمند بود. در ژوئن ۱۹۳۴ در هنگامه سفری طولانی و دشوار در فارس، به همراه نقشه بردارش محمد ایوب خان نقشه­ای را ترسیم کردند که برای مدتی طولانی دقیق­ترین نقشه دشت پاسارگاد به حساب می­ آمد. جدای از تهیه نقشه دشت پاسارگاد و شناسایی چندین محوطه باستانی، وی همچنین در تپه های پیش از تاریخ” دو تلون” و”تُل سه آسیاب” گمانه زنی می کند.

پژوهش­های باستان شناسی پس از وی مربوط به بررسی­های هوایی است که توسط اشمیت انجام شده است. اشمیت در سال ۱۹۳۵ در جریان کاوش­های تخت جمشید اقدام به عکس­برداری هوایی از دشت پاسارگاد و به ویژه از بناهای هخامنشی می­کند.

در سال ۱۹۴۹میلادی، اداره کل باستان شناسی تصمیم می گیرد برای ادامه و تکمیل پژوهش­های باستان شناختی هرتسفلد و شناسایی کامل و دقیق ابنیه و آثار پاسارگاد و تهیه طرح کلی محوطه هیاتی به سرپرستی علی سامی، رئیس وقت بنگاه علمی تخت جمشید به پاسارگاد اعزام ­کند. در سال۱۳۲۸ وزارت فرهنگ اعتبار مختصری جهت آغاز حفاری پاسارگاد به همراه نامه دستور شروع کاوش به وی اعطا می کند.

او طی پنج سال فعالیت­هایی شامل: پاکسازی محوطۀ اطراف آرامگاه کورش، مشخص کردن و نقشه برداری از تعدادی ساختارهای دورۀ اسلامی در اطراف آن (مسجد اتابکی و کاروانسرای مظفری) و افزودن جزئیات بسیار مهم به نقشه کاخ­های اختصاصی و بارعام را انجام داد. کاوش­های او در تُل تخت یکی از دو راه پله زیبای سکو را آشکار کرد و در منطقه نیز اقدام به گمانه زنی در دو محوطه پیش از تاریخ (مس و سنگ یا کالکوتیک)، تُل خاری و تُل نخودی نمود.

سامی بر خلاف بیشتر محققین قبل از خود، نه تنها تحولات دوره هخامنشی و آثار مربوط به این دوره را مورد توجه قرار داد بلکه به پژوهش در محوطه­های دوران پیش از تاریخ و دوره اسلامی نیز پرداخت.

پس از مرحوم سامی، خانم کلرگاف مید اقدام به پژوهش­های باستان­شناسی در دشت پاسارگاد می­کند و در این راستا از ۱۰ نوامبر تا ۱۶ دسامبر ۱۹۶۱ میلادی کاوش­های تل نخودی را دنبال می­کند و در سال بعد نیز از ۱۰ نوامبر به مدت یک ماه کاوش در این محوطه را ادامه می­دهد.

جامع­ترین فعالیت­های باستان­شناسی که در محوطه تاریخی پاسارگاد انجام شده، بین سال­های ۱۹۶۱تا ۱۹۶۳ توسط دیوید استروناخ است. استروناخ جهت تکمیل مطالعات پیشین به انجام بررسی و کاوش در پاسارگاد پرداخت. وی با مطالعه دقیق نتایج حاصل از مطالعات قبلی به ویژه کاوش­های هرتسفلد و سامی به وجود کاستی ها و نواقصی در شیوه های مطالعاتی یا نتایج حاصل از مطالعات آنها پی برد و به همین دلیل اقدام به کاوش در این محوطه نمود که در این کاوش تعداد زیادی از متخصصین مختلف استروناخ را همراهی می­کردند.

رمی بوشارلا باستان شناس فرانسوی در سال ۱۹۹۹م.(۱۳۷۸خ) در طرحی مشترک با سازمان میراث فرهنگی وقت تحت عنوان «فارس مرکزی در دوران هخامنشی» به بررسی­های آرکئوژئوفیزیک در پاسارگاد پرداخت. این بررسی­ها طی چهار فصل گذشته از سال ۱۳۷۸ تا۱۳۸۲ توسط هیات مشترک ایرانی ـ فرانسوی به روش مغناطیس سنجی انجام شد و به آشکارسازی سازه ها و ساختار مدفون جدیدی در محوطه تاریخی پاسارگاد انجامید.

علیرضا شاهپور شهبازی: به سال ۱۹۷۴م (۱۳۵۳خورشیدی) “بنداد تحقیقات هخامنشی” وابسته به وزارت فرهنگ و هنر سابق را در تخت جمشید تاسیس و به پژوهش در مورد هخامنشیان پرداختند وی به عنوان سرپرست آثار تخت جمشید و پاسارگاد به مطالعات و بررسی­های پیرامون این دو حوزه پرداخت، از جمله کارهای وی در پاسارگاد در کتابی تحت عنوان “راهنمای جامع پاسارگاد” به چاپ رسید.

 

کاوش­های نجات بخشی تنگ بلاغی

 

• • هیات مشترک ایران و ایتالیا: این هیات به سرپرستی دکتر علیرضا عسکری چاوردی و دکتر پی یر فرانچسکو کلیری در محوطه های ۷۶و۷۷ و تل تخت پاسارگاد از سال ۱۳۸۲تا ۱۳۸۷ طی چند فصل اقدام به کاوش نمودند و طی این کار موفق به کشف و شناسایی یک روستای فراهخامنشی در تنگ بلاغی شدند. این هیات علاوه بر این در تل تخت اقدام به حفاری و لایه نگاری نمود.
  • هیات مشترک ایران و آلمان: به سرپرستی مشترک خانم مژگان سیدین از پژوهشکده باستان شناسی کشور و خانم دکتر باربارا هلوینگ پژوهشگر موسسه­ ی باستان شناسی آلمان (باستان شناس و متخصص عصر سنگی/مفرغ)، این هیئت اقدام به کاوش­های باستان شناختی در محوطه­ های ۷۳،۹۱،۱۱۹و۱۳۱ نمود. از محوطه های نام برده شده که دارای استقرارهای پیش از تاریخی تا دوره تاریخی بود، تعدادی کوره پخت سفال، پیکرک، انواع مختلف تدفین و دست افزارهای پیش از تاریخی مربوط به فرهنگ های مشکی و جری، باکون a,b، لپویی و…. بدست آمد.
  • هیات مشترک ایران و لهستان: به سرپرستی مشترک احمدعلی اسدی از پایگاه پژوهشی پارسه ـ پاسارگاد و رضا حیدری (اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان آذربایجان غربی) و خانم باربارا کایم، از دانشگاه ورشو لهستان، این هیئت اقدام به حفاری در محوطه ۶۴ تنگ بلاغی با آثار دوره ساسانی و هخامنشی نمود. از جمله آثار کشف شده از دوره ساسانی می توان از چند حوضچه ساروجی نام برد که از آن جهت استحصال مواد غذایی(شیره انگور یا شراب) استفاده می شده است. علاوه بر این یک بنای قلعه مانند از دوره هخامنشی نیز کشف شد که دارای پلان هندسی با پی­های سنگی به عرض یک و نیم تا دو متر است.
  • هیئت مشترک ایران­ـ فرانسه: به سرپرستی مشترک محمدتقی عطایی از پژوهشکده­ی باستان شناسی و دکتر رمی بوشارلا، از مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه: در این راستا در محوطه های۵۷،۸۵،۸۸ و۳۴ اقدام به حفاری در آثار دوره هخامنشی و فرا هخامنشی نمودند و آثاری نظیر کوشک داریوش (محوطه۳۴) و گورستان­های خرسنگی تنگ بلاغی که مربوط به دوره فراهخامنشی است را مورد کاوش قرار دادند.
  • هیئت مشترک ایران و آمریکا: به سرپرستی حسن فاضلی نشلی از دانشگاه تهران، و خانم سوزان پولاک و راینهارد برنبک، این هیئت در محوطه باستانی رحمت آباد از تاریخ ۱/۳/۸۴ تا ۳۰/۴/۸۴ به کاوش پرداخت. تپه رحمت آباد در دهانه­ی تنگه­ی بلاغی و پشت سد سیوند قرار گرفته است. کاوش ها در این محوطه حاکی از وجود دو مرحله ی استقراری متعلق به دوره­ی پیش از تاریخی و تاریخی است. در استقرار دوره تاریخی تپه آثار یک سازه­ی خشتی سکو مانند شناسایی شد. نخستین فصل کاوش در رحمت آباد از نظر داده های معماری و ابزارهای مختلف بسیار غنی بوده و نیازمند کاوش­های بیشتری است. هرچند که این کاوش­ها در چارچوب برنامه های نجات بخشی آثار دره ی بلاغی به اجرا درآمد، اما هدف آن بیشتر، آزاد سازی مسیر بخشی از راه شیرازـ­ اصفهان به منظور فراهم ساختن امکان تعریض آن بود. فصل دوم و سوم نیز به سرپرستی حسین عزیزی خرانقی کاوش شد.
  • هیئت مشترک ایران ـ ژاپن: به سرپرستی مشترک محسن زیدی از پژوهشکده باستان شناسی و آکیرا سونکی از دانشگاه سوکوبا ژاپن، این هیئت بطور همزمان کاوش­های باستان شناختی در دو غار باستانی ۱۳۰ و BV.75 را آغاز کرد. فصل نخست فعالیت های میدانی هیئت از تاریخ ۲۲/۵/۸۴ تا ۲۱/۶/۸۴ انجام شد. هیئت مشترک در دو برنامه، کاوش در این محوطه ها و نیز بررسی در دره بلاغی به فعالیت پرداخت. از نتایج گمانه زنی ها به کشف آثار دوره ی انتقالی از فراپارینه سنگی به نوسنگی می توان اشاره کرد.
  • هیئت مشترک ایران ـ آلمان: به سرپرستی مشترک محمدتقی عطایی از پژوهشکده باستان شناسی و ارنست پرنیتسکا از دانشگاه توبینگن در آلمان، این هیئت بطور همزمان کاوشهای باستان شناختی سه محوطه ی ۸۲, BV.84 و BV.122 را آغاز کرد. در نتیجه­ی این کاوش­ها معلوم شد که بجز محوطه­ی BV.122، در دو محوطه­ ی دیگر فعالیت­های صنعتی صورت می­گرفته؛ بدین صورت که در این محوطه ها فلز آهن استحصال می شده است. دو محوطه، از این میان به دوره­ ی اسلامی تعلق دارد. محوطه­ ی BV.84 متعلق به اوایل دوره ی اسلامی، محوطه­یBV.82  متعلق به عصر صفوی است. محوطه­ ی BV.122 گورستانی متعلق به عصر ساسانی است. محوطه های BV.46 و BV.50 نیز مورد بررسی قرار گرفت. نتایج مطالعات نشان می دهد که این محوطه ها نیز محل هایی برای استحصال فلز آهن در دوره­ی اسلامی بوده است.

 

• ژئوفیزیک

• فصل دوم فعالیت هیئت باستان شناسی مشترک ایران فرانسه در پاسارگاد

این فصل از فعالیت های هیئت مشترک به بررسی های پالئوکلیماتولوژی(دیرین اقلیم شناسی)، گرده شناسی، زمین باستان شناسی و مطالعه سیستم آبرسانی و هیدرولوژی در محوطه میراث جهانی پاسارگاد و دشت مرغاب اختصاص داشت. برای شناسایی پوشش گیاهی محوطه باستانی پاسارگاد در دوره هخامنشی، متخصصین اقدام به نمونه برداری از چند نقطه از باغ سلطنتی و استخر مکشوفه در شرق باغ شاهی که در بررسی های مغناطیس سنجی آشکار شده، نمود. همچنین مطالعات زمین باستان شناسی در محوطه و دشت نیز در حال انجام است. مطالعه کانال ها، سدها، بندها، سرچشمه ها و قناتهای دشت، از دیگر فعالیت های این فصل هیئت مشترک است. هیئت مشترک ایران- فرانسه به سرپرستی دکتر کورش محمدخانی و دکتر سباستین گندت فعالیت های خود را در قالب تفاهم نامه مشترک همکاری بین پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و دانشگاه لیون ۲ فرانسه، به مدت پنج سال، از سال گذشته آغاز نموده است.

بررسی­ های باستان شناسی

•  گزارش مقدماتی بررسی باستان شناسی دهستان سرپنیران
• کاوش باستان­شناسی تل تخت در سال ۱۳۸۵ و ۸۶
• کاوش باستان­شناسی پیرامون کاخ اختصاصی
• گمانه زنی و تعیین حریم محوطه میان جاده ای
• بررسی ژئومغناتیس محوطه پاسارگاد
• کاوش لایه نگاری تپه رحمت آباد
• کاوش سد هخامنشی شهید آباد
• کاوش لایه نگاری تپه قصردشت