اسناد تاریخی “سلسله غور” در غارهای افغانستان

میرزا خواجه محمد، خطاط افغان در ولایت غور در مرکز افغانستان، سال‌ها است که یک دسته اسناد دست‌نویس را همانند پاره تنش محافظت می‌کند. اسنادی که به گفته جوانشیر راسخ، محقق افغان در دانشگاه تورنتو کانادا سابقه آن به قرن ۱۱و ۱۲ میلادی برمی‌گردد.

مجموعه اسناد به زبان فارسی مربوط به سلسله غوری‌ها که شامل فرامین، قباله‌ها، نامه‌ها و متون ادبی است.

نبی ساقی، نویسنده کتاب ‘برگ‌های از یک فصل (اسناد تاریخی غور) ‘ که این اسناد را از نزدیک دیده و خوانده، می‌گوید: “تاریخی که بر این آثار نوشته شده است، هجری و قمری است و به زبان عربی و با حروف نوشته شده و غالبا اواخر قرن ششم تا دهه اول و دوم قرن هفتم هجری قمری را دربر می‌گیرد. ”

در این سال‌ها سلسله امپراطوری غوری‌ها بعد از تصرف غزنی در غور مرکز افغانستان حکومت می‌کردند.

 سند مالیاتی : مقدمان بند الیژ- دام عزه- باید که خاص و عام مقاطعه عشر بدهند. به این جهاد فیروز کوه توجه بکنند. فی السنه اربع عشر و ستمائه

میرزا خواجه محمد به گفته خودش، سال‌ها است، جستجو دارد تا مرجعی بیابد که این اسناد را برای نگهداری به او بسپارد. او می‌گوید نه دنبال پول است و نه منفعت. فقط می‌خواهد نهادی باشد که “این اسناد آنجا نگهداری شود. به یغما نرود و بخشی از تاریخ افغانستان باشد. ”

او که در دوران جنگ‌های داخلی افغانستان در دهه ۷۰ خورشیدی از مرکز غور به روستای خرو ولسوالی غلمین کوچ کرده بود، می‌گوید در آن سال‌ها مردم گرسنه بودند و برای پیدا کردن لقمه نانی به جستجوی مکان‌های تاریخی برآمده بودند، تا شاید آثار تاریخی را پیدا کنند و بفروشند و نفقه زن و فرزندش کنند.

ولسوالی غلمین در ۳۰ کیلومتری شمال شهر فیروزکوه، مرکز ولایت غور قرار دارد.

این خطاط سالخورده می‌گوید که در یکی از روز‌ها مردم روستا جمع شدند و یک نردبان بلند از چوب ساختند و به داخل غار‌ها در دل صخره‌ها شدند. آنان در جستجوی آثار تاریخی بودند، در روند جستجو کاغذ پاره‌ها را از غار‌ها بیرون انداختند.

میرزا خواجه محمد می‌گوید: “وقتی این کاغذ پاره‌ها را دیدم، آن‌ها را جمع و نگهداری کردم و بعد با تلاش زیاد آنان را نسخه‌خوانی کردم که دقیقا محتوی آن‌ها چه است؟ ”

او می‌گوید که از این غار‌ها حدود ۹۰ قطه سند پیدا شد. او شماری از سند‌ها را رایگان گرفته و شماری را نیز مجبور شده که در قبالش پول بپردازد. زمانی که از غلمین به فیروزکوه مرکز غور منتقل شد، نیز ۵ قطعه سند را دیگران به او دادند.

مشخصات اسناد
اسناد بدست آمده همه به زبان فارسی نوشته است. کاغذ‌های استفاده شده به قول میرزا خواجه محمد به عرض ۵ سانتی متر بوده و طول شان به گفته او زیادتر و کاغذ‌های اسناد نیز ضخیم است.

نبی ساقی، نویسنده کتاب برگ‌های از یک فصل و یا اسناد تاریخی غور، درباره این اسناد می‌گوید که این اسناد به شکل کاغذ پاره‌های پراکنده و نامنسجم یافت شده‌اند. به شکل کتاب یا مجموعه مرتب و دسته‌بندی شده نبوده است.

به گفته ساقی اکنون میرزا خواجه محمد این اسناد را در داخل یک کتابچه بزرگ که در هر ورق یک سند را چسپانده، در خانه نگهداری می‌کند.

جوانشیر راسخ نیز که درحد فاصل سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ به غور سفرکرده و این اسناد را از نزدیک دیده و از آن‌ها تصویر گرفته است.

او افزود، علاوه بر اینکه از این اسناد برای رساله دکترایش استفاده کرده، ازآن‌ها بصورت تئوری و تاریخی در دو مقاله دیگر برای مجله مطالعات ایرانی و مجله مطالعات فارسی شناسی نیز استفاده کرده است. راسخ می‌گوید که او با متخصصان متن در آمریکا و اروپا صحبت کرده و آنان نیز اصل بودن اسناد را تایید کرده‌اند.

این ذکر است که نبشته آمد از اقرار خواجه رییس اجل محترم شرف الرجال محمد بین الشیخ جلیل سعید شهید ابوبکر حمزه و مستوره عفیفه زاهده ساجده، فخرالحرار شرف النساء زلیخا

محتویات این اسناد تاریخی
در این اسناد موضوعات مختلف مطرح شده است. ساقی درباره محتویات آن در کتابش نوشته که محتوای این اسناد موضوعات و مطالب متنوع و گوناگون است که عمدتا بخش‌های ذیل را شامل می‌شوند:

۱. قباله‌ها و اسناد زمین و خانه و یک سری نوشته‌های که مرتبط به مسایل و دعاوی حقوقی و خانوادگی است.

۲. پرسش از مقام‌ها و مراجع قضایی و فقهی در باب حل و فصل و رتق و فتق مسایل حقوقی.

۳. حواله و رسیده‌های که نشان و عنوان “الدیوان الاختیاری یا احتسابی” با خود دارند و ظاهرا از سوی مراجع حکومتی در مورد اخذ و رسید و جمع‌آوری مالیات مردم صادر شده است.

۴. تفصیل و شرح مقدار و چگونگی مالیات و عشر روستاها، بدون ذکر مرجع گیرنده آنها.

۵. نامه‌ها و مکاتیب رسمی یا خصوصی

۶. آیاتی از قرآن

۷. قطعاتی با محتوای عرفانی و نیایشی و مطالب گوناگون و مختلف دیگر

جوانشیر نیز می‌گوید که اسناد از نظر نوع و محتوی، مشابه به دیگر اسناد تاریخی افغانستان مثل اسناد دوره باختری است که اکنون در حال حاضر در اختیار خانواده‌ها و موسسات در بریتانیا قرار دارند. این اسناد موضوعات مختلف تاریخی را در قرن ۱۱ و ۱۲ میلادی پوشش داده است. مباحثی که در این اسناد گنجانده شده عبارتند: از قانون دولتی، دستورات حکومتی، جامعه، احکام مذهبی و سایر مطالبی از این قبیل.

او می‌گوید که در پایان نامه دکترای خود یادآور شده که این اسناد به دلایل زیر مهم است:

بیان کننده تاریخ اولیه اسلام در غور است، بیان کننده تاریخ اجتماعی غور در قرون وسطا است و بیان کننده ورود و استقرار اسلام در افغانستان است.

درخواست حاکمان از مردم
میرزا خواجه محمد نیز می‌گوید که بیشتر این اسناد در خواست حاکمان و فرامین دولتی را نشان می‌دهد. به گفته او در برخی از این اسناد بر مردم گندم و جو حواله شده‌است. مثلا در بعضی از اسناد مشخص است که غوری‌ها به طرف هند در حرکتند. از مردم خواسته شده که به اسب‌های عز‌الدین حسین جو بدهید که او پدر سلطان علاءالدین، امپراتور غوریان بود. دیگر قباله‌های فروش زمین هم بودند.

به گفته او در این کاغذ‌ها امضا‌های زیادی شده و شماری نیز مُهر مربوط به فرماندهان آن زمان را دارد.

این خطاط افغان می‌گوید که در این اسناد خطوط نسخ به شکل ابتدایی بکار رفته، بیشتر خطوط دیوانی استفاده شده است، نوشته‌های با خطوط نستعلیق نیز دیده می‌شود. به گفته او تاریخ این اسناد خمسمائه (قرن پنجم خورشیدی) و ستمائه (قرن ششم است) که همه تاریخ آثار قبل از حمله مغول است.

به گفته کارشناسنان اسناد و نسخ خطی، اسناد باقی مانده از دوره قبل از مغول کمیاب است، زیرا مغول‌ها هر آنچه را مربوط به میراث مکتوب آن زمان بود، نابود کردند. اندک مواردی که باقی مانده از دسترس آنان دورمانده به همین دلیل این آثار مهم است.

شماری این اسناد را به اندازه جنیزه افغان ‘اسناد پیشینه هزارساله یهودیان در افغانستان’ مهم دانسته و آنرا همسنگ جنیزه افغان می‌داند. او می‌گوید که برای این آثار خریداران زیادی آمده، ولی او فقط می‌خواهد که آنرا به مرجعی بسپارد که به‌فروش نرود و از آن محافظت شود.

افسر رهبین، رئیس آرشیو ملی افغانستان از وجود این آثار در غور اظهار بی‌اطلاعی کرد و گفت: آرشیو ملی افغانستان طرحی را برای جمع‌آوری اسناد تاریخی به ریاست جمهوری فرستاده که با تصویب آن این ریاست قادر به جمع‌آوری اسناد تاریخی خواهد بود. رهبین افزود که این ریاست اکنون امکانات مالی لازم را برای خریداری اسناد تاریخی در اختیار ندارد.