تاریخچه علم باستانشناسی زیرآبی: از کشتیهای غرقشده تا اکتشافات دیجیتال
باستانشناسی زیرآبی، شاخهای از علم باستانشناسی است که به مطالعه آثار و بقایای فرهنگی در زیر آب میپردازد — از کشتیهای غرقشده گرفته تا شهرهای مدفون در دریا. این علم، پلی است میان تاریخ، فناوری و دریا؛ جایی که هر غواصی میتواند با گذشتهای هزارساله روبهرو شود. برخلاف تصور عمومی، باستانشناسی زیرآبی تنها به کشتیهای گمشده مربوط نمیشود، بلکه شامل بنادر، سواحل باستانی، سازههای غرقشده و حتی مسیرهای تجاری دریایی نیز هست. تاریخ این علم، داستانی است از کنجکاوی بشر در جستوجوی گنجینههای نهان و حقیقتهای تاریخی در اعماق اقیانوسها.
ریشههای باستانی: از غواصان باستان تا شکار گنج
پیش از آنکه این رشته بهعنوان علمی رسمی شناخته شود، انسانها از هزاران سال پیش به غواصی در آب برای کشف اشیای غرقشده میپرداختند.
در تمدنهای باستانی چون یونان، روم و مصر، غواصان برای بازیابی کالاهای باارزش یا استخراج مرجان و مروارید به عمق دریا میرفتند.
هرودوت در نوشتههایش از غواصانی یاد میکند که در جنگها مأموریت یافتند تا موانع زیرآبی دشمن را نابود کنند.
اما این فعالیتها بیشتر جنبه اقتصادی یا نظامی داشتند تا علمی. مفهوم پژوهش باستانشناختی در زیر آب تا قرن بیستم شکل نگرفت.
نخستین اکتشافات مستند
در قرن نوزدهم، با پیشرفت فناوری غواصی، توجه پژوهشگران به آثار غرقشده جلب شد.
در سال ۱۸۵۰ میلادی، غواصان یونانی در نزدیکی جزیره آنتیکیترا بقایای یک کشتی رومی را یافتند که پر از مجسمههای برنزی و مرمری بود.
اما مهمترین کشف در این کشتی، دستگاهی بود که امروزه بهنام مکانیزم آنتیکیترا شناخته میشود — یک رایانه آنالوگ باستانی برای محاسبه حرکت ستارگان.
این کشف نه تنها مرزهای دانش فنی یونانیان باستان را آشکار کرد، بلکه نقطه عطفی در تاریخ باستانشناسی زیرآبی شد.
تولد رسمی باستانشناسی زیرآبی
تا پیش از نیمه قرن بیستم، بیشتر کاوشهای زیرآبی توسط شکارچیان گنج انجام میشد، نه دانشمندان. اما در دهه ۱۹۵۰، با توسعه تجهیزات غواصی مدرن توسط ژاک ایو کوستو و امیل گانیان (اختراع آکوآ لانگ)، انسان توانست مدت طولانیتری در عمق دریا بماند.
در همین زمان، جورج ف. باس (George F. Bass)، باستانشناس آمریکایی، نخستین کاوش علمی زیرآبی را در ترکیه بر روی کشتی برنزی کاشف شدۀ «Cape Gelidonya» انجام داد.
او روشهای دقیق مستندسازی، نقشهبرداری و حفظ آثار را وارد این حوزه کرد و بدین ترتیب، باستانشناسی زیرآبی بهعنوان شاخهای علمی رسمیت یافت.
دهههای ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰: شکلگیری روشها و نهادها
در این دوران، کشورها و دانشگاهها شروع به تأسیس مراکز تخصصی در زمینه باستانشناسی دریایی کردند.
-
در سال ۱۹۶۴، انجمن باستانشناسی دریایی (SAA) در آمریکا تأسیس شد.
-
مؤسسههایی مانند Institute of Nautical Archaeology (INA) در تگزاس، به مطالعه علمی کشتیهای باستانی پرداختند.
در همین دوران، کشف کشتیهای تاریخی بزرگی مانند: -
Mary Rose (کشتی تودور در انگلستان)
-
Vasa (کشتی قرن هفدهمی در سوئد)
به رشد عمومی علاقه به این رشته کمک کردند.
بازسازی این کشتیها نهتنها جنبه علمی داشت، بلکه به میراث فرهنگی و گردشگری نیز تبدیل شد.
دهه ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۰: ورود فناوری و تخصصهای چندرشتهای
در اواخر قرن بیستم، پیشرفتهای فناورانه باعث تحول بنیادین در باستانشناسی زیرآبی شد:
-
سونوگرافی ساید اسکن (Side-scan Sonar) برای شناسایی بقایای زیر سطح دریا.
-
زیرآبیهای کنترل از راه دور (ROVs) برای کاوش در اعماق زیاد.
-
GPS و سیستمهای اطلاعات جغرافیایی (GIS) برای نقشهبرداری دقیق مکانهای باستانی.
در این دوران، رویکرد چندرشتهای شکل گرفت؛ یعنی همکاری میان باستانشناسان، اقیانوسشناسان، فیزیکدانان، و مهندسان. این همکاریها سبب شد باستانشناسی زیرآبی از یک فعالیت اکتشافی به علمی دقیق و دادهمحور تبدیل شود.
کشفهای بزرگ دوران معاصر
چند کشف بزرگ، چهره این علم را دگرگون کردند:
-
شهر غرقشده هراکلئون (Heracleion) در سواحل مصر، که در اوایل قرن ۲۱ کشف شد و در زمان بطلمیوسها مرکز تجاری مهمی بوده است.
-
کشتی تایتانیک که در سال ۱۹۸۵ توسط رابرت بالارد در عمق ۳۸۰۰ متری اقیانوس اطلس پیدا شد. این کشف نمادی از توانایی فناوریهای جدید در دسترسی به اعماق ناشناخته بود.
-
شهر باستانی Pavlopetri در یونان که یکی از قدیمیترین شهرهای غرقشده جهان است و تاریخ آن به بیش از ۵۰۰۰ سال پیش بازمیگردد.
حفاظت از میراث زیرآب
با افزایش اکتشافات، خطر غارت آثار باستانی نیز بالا رفت. در دهه ۱۹۹۰، یونسکو پیمانی را با عنوان کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی زیرآبی (UNESCO 2001 Convention) تدوین کرد.
این کنوانسیون اصولی را برای کاوش، مستندسازی و حفاظت از آثار زیرآبی تعیین نمود. بر اساس آن، کشفها باید در خدمت علم و فرهنگ باشند، نه تجارت و گنجیابی.
عصر دیجیتال: باستانشناسی زیرآبی در قرن بیستویکم
ورود فناوریهای دیجیتال مرزهای جدیدی گشود:
-
اسکن سهبعدی (3D Scanning) برای بازسازی دقیق کشتیها و شهرهای غرقشده.
-
مدلسازی واقعیت مجازی (VR) برای بازدید مجازی از سایتهای زیرآبی بدون نیاز به غواصی.
-
پهپادهای زیرآبی خودران (AUVs) که قادرند در اعماق زیاد نقشهبرداری کنند.
-
هوش مصنوعی برای تحلیل دادههای سونار و شناسایی اشیای تاریخی در میان انبوه دادههای دریایی.
در پروژههایی مانند Black Sea MAP، پژوهشگران با استفاده از فناوری پیشرفته بیش از ۶۰ کشتی باستانی را در دریای سیاه شناسایی کردند که برخی از آنها بیش از ۲۴۰۰ سال قدمت دارند.
باستانشناسی زیرآبی در ایران و خاورمیانه
در ایران نیز پژوهشهای مهمی در خلیج فارس و دریای عمان آغاز شده است.
کاوش در سواحل بوشهر و هرمزگان بقایای بندرها و کشتیهای تجاری دوران صفویه را آشکار کرده است.
در جزیره قشم، شواهدی از اسکلهها و سازههای غرقشده وجود دارد که نشاندهنده نقش مهم ایران در تجارت دریایی تاریخی است.
با توجه به میراث گسترده دریایی منطقه، خلیج فارس ظرفیت تبدیل شدن به یکی از مراکز اصلی باستانشناسی زیرآبی جهان را دارد.
چالشها و آینده این علم
با وجود پیشرفتها، باستانشناسی زیرآبی با چالشهایی مواجه است:
-
هزینه بالا و نیاز به تجهیزات تخصصی.
-
فرسایش سریع آثار به دلیل نمک، رسوبات و جلبکها.
-
خطر غارت توسط شکارچیان گنج.
با این حال، آینده این رشته روشن است. ترکیب فناوریهای نوین مانند یادگیری ماشین، سنجش از دور و رباتیک، کاوش در اعماق ناشناخته اقیانوسها را آسانتر کرده است.
تحلیل تاریخی
تاریخ باستانشناسی زیرآبی نشان میدهد که این علم از دل ماجراجویی و کنجکاوی زاده شد، اما با گذر زمان به دانشی نظاممند و دقیق بدل شد. در ابتدا، انگیزهها اقتصادی و احساسی بودند — یافتن گنج، رمزگشایی از افسانهها. اما امروز، هدف اصلی بازسازی تاریخ تعامل انسان با دریا است.
در واقع، باستانشناسی زیرآبی به ما میآموزد که تاریخ بشر تنها بر روی خشکی نوشته نشده، بلکه نیمی از آن در اعماق آبها نهفته است.
جمعبندی
از زیگوراتهای خشکی تا کشتیهای مدفون در اعماق اقیانوس، میراث انسان در همهجا حضور دارد. باستانشناسی زیرآبی سفری است از گذشته به آینده، از غواصی دستی تا رباتهای خودران، از نقشههای دستی تا مدلهای سهبعدی دیجیتال.
این علم به ما یادآوری میکند که آب، نه فقط مرز، بلکه حافظ تاریخ است — تاریخی که هنوز بسیاری از صفحات آن خوانده نشدهاند.
