نکاتی خواندنی در مورد اتابکان فارس

سعدی و اتابکان فارس

سعدی شاعر بزرگ ایرانی قرن هفتم از اتابکان سلغری فارس با احترام یاد می کند و لقب خود را نیز از سعد بن ابوبکر گرفته است و چندین تن از شاهان این سلسله را مدح کرده است. او خود می گوید که اهل مدح شاهان نیست ولی بخاطر عدل و دادگری اتابکان سلغری فارس و برخی اقدامات مثبت آنها از جمله سیاست خردمندانه اتابک ابوبکر بن سعد مبنی بر پرداخت خراج به مغولان و پیشگیری از هجوم آنان به فارس شعری سروده که بخشی از آن چنین است:

مرا طبع از این نوع خواهان نبود
سر مدحت پادشاهان نبود

ولی نظم کردم به نام فلان
مگر باز گویند صاحبدلان

که سعدی که گوی بلاغت ربود
در ایام بوبکر بن سعد بود

سزد گر به دورش بنازم چنان
که سید به دوران نوشیروان

نبینی در ایام او رنجه‌ای
که نالد ز بیداد سرپنجه‌ای

در ایام عدل تو ای شهریار
ندارد شکایت کس از روزگار

به عهد تو می‌بینم آرام خلق
پس از تو ندانم سرانجام خلق

هم از بخت فرخنده فرجام توست
که تاریخ سعدی در ایام توست

تو در سیرت پادشاهی خویش
سبق بردی از پادشاهان پیش

آثار و عمارت اتابکان فارس

فارس در عهد اتابکان امن ترین ایالت ایران بود و ساکنان آن به سبب سیاست دور اندیشانه پادشاهان سلغری در امنیت و آسایش به سر میبردند. بیشتر افراد این سلسله به جد در آبادانی شیراز و سایر مناطق قلمرو خود میکوشیدند، چنان که عمارت و بناها و آثار ماندنی و مهم در این عصر به ویژه در زمان سعد بن زنگی و ابوبکر و ابش خانون در فارس ساخته شد. در این دوران باروی شهر شیراز چند بار بازسازی شد تا شهر را از هجوم مکرر مهاجمان مصون نگه دارد.مسجد جامع شیراز در عهد سنقر بنا شد و او مناره بلندی بر بالای آن احداث کرد و در اطراف مسجد چهار بازار ساخت و همه را وقف عموم کرد. جز آن چشمه ها و قنات هایی در شیراز جاری ساخت.

گفته میشود که مزار سنقر در گورستان باغ نو بوده که امروزه به محله بالا گفته مشهور است و محتملاً ابنیه سنقری نیز در همین محله قرار داشته است. بناهایی نیز به زنگی بن مودود دومین فرمانروای سلغری منسوب است او بر مرقد شیخ ابو عبدالله خفیف شیرازی رباطی بنا کرد و چند ساختمان در اطراف آن ساخت و موقوفاتی برای آن معین کرد. اما امروزه نشانی از هیچ یک از این بناها بر جای نمانده است.بیشترین عمارات تاریخی شیراز در عهد سعد بن زنگی ساخته شد. برتر از همه مسجد نو شیراز است که به مسجد اتابک هم مشهور است.

این مسجد عمارتی وسیع و بلند دارد، صحن آن حدود ۲۰٬۰۰۰ متر مربع است و یک ردیف درختان چنار کهن در طول ۲۰۰ متری آن قرار گرفته است. مسجد نو چند بار در اثر زلزله ویران شد و بعداً ترمیم گردید. در کوچه پشت آن خانه ای منسوب به شیخ سعدی است گرچه در صحت این انتساب برخی تردید کرده اند. غیر از مسجد مذکور اتابک سعد در شیراز بناهای دیگری هم ساخت از جمله چون باروی شهر که در عصر دیلمیان ساخته شده بود ویران گردید. سعد بارویی استوار به جای آن بنا کرد بازارهای مربع در شیراز ساخت و برای هر صنف جایی مخصوص معین کرد سوق کبیر از بناهای اوست.

در عصر ابوبکر شیراز آبادان تر شد و بناهای متعدد در شیراز و برخی شهرهای دیگر فارس احداث گردید از مساجد مهم عصر او باید از مسجد سنگی نزدیک شیراز نام برد. در چهار جانب این مسجد شاه نشینهایی در دل کوه تراشیده اند و در وسط حوضی چهار گوش قرار دارد گفته شده که اصل بنا متعلق به دوره ساسانی است و نقشه آن شبیه تالار بزرگ کاخ شاپور اول است اما در کتیبه های آن نام ابوبکر و سال ۵۲۶ ه.ق نقش بسته و کتیبه جداگانه ای در دیوار سمت چپ رواق آن حجاری شده است.

در عصر ترکان خاتون ملکه قدرتمند سلغری نیز چند بنا در شیراز ساخته شد. از جمله مدرسه ای موسوم به مدرسه عضدی ساخت که امروزه هنوز بخشی از آن بر جای مانده است.در زمان ابش خاتون آخرین فرمانروای سلغریان هم آثاری ساخته شد. ابش پادشاهی آبادی دوست بود و عماراتی در شیراز بنا کرد؛ از جمله رباط ابش را در محلی که مدفن سعد زنگی و ابوبکر واقع شده بود بساخت.

ادبیات و هنر در عصر اتابکان فارس

در عصر اتابکان فارس ادب و شعر فارسی رونق یافت به ویژه ظهور شاعر پرآوازه ایران مصلح الدین سعدی شیرازی بر اعتبار پادشاهان این سلسله بسیار افزود. بیشتر اتابکان مشوق شاعران و ادیبان و نویسندگان بودند و آنان را تحت حمایت خود داشتند. چند تن از افراد برجسته این دودمان چون سنقر و سعد زنگی و سلغر شاه و سلجوق شاه شعر می سرودند و ابیاتی از برخی از اینها برجای مانده است. جنید شیرازی از عارفان و مشایخ بلندپایه ای نام برده که در مجالس اتابکان شرکت می کردند.  سعد زنگی حکیم افضل بامیانی را که دانشمندی بلند مرتبه بود به شیراز دعوت کرد و او را در شمار همنشینان خود قرار داد.

رکن الدین صلاح کرمانی، عمیدالدین ابونصر فیروزآبادی و قاضی شرف الدین حسین که همگی از دانشمندان بزرگ آن روزگارند از حمایت سعد بهره مند بودند. از کسان دیگر که در دربار سعد صاحب عنوان شدند باید از افضل الدین کرمانی مورخ معروف و صاحب کتاب بدایع الازمان نام برد یکبار سعد او را دعوت به سرودن بالبداهه شعری کرد و وی به خوبی از عهده برآمد.شیخ روزبهان بقلی شیرازی را هم تکله بن زنگی از فسا به شیراز فراخواند.با این همه ابوبکر با اصحاب حکمت و فلسفه نظری خوش نداشت و مجال رشد و ترقی به آنان نمیداد. او حتی گروهی از حکما و فلسفه دانان را که در شیراز به سر میبردند از آنجا بیرون کرد‌.

با این همه شهرت اصلی اتابکان فارس مرهون هم عصری آنان با سعدی شاعر نامور ایران است وی با اتابک سعد ،ابوبکر، سعد بن ابوبکر همنشین و نزدیک بود و در اشعار خود آنان را میستود و نصیحت میکرد گفته اند که تخلص خود را از نام سعد بن ابوبکر به هنگام ولیعهدی وی بر گرفته است. سعدی در گلستان و بوستان مکرر نام ابوبکر را برده و بوستان را به نام وی سروده است و در آنجا اشاره میکند که با وصف اینکه او کمتر به ستایش پادشاهان می پردازد ستودن ابوبکر را که فرمانروایی مردم گرا و متواضع است بر خود فرض میداند. غیر از سعد ابیاتی هم در وصف محمد بن سعد سروده است. او همچنین دو قصیده در مدح ترکان خاتون زن سعد بن ابوبکر و قصایدی درباره افراد دیگر این دودمان گفته است.

قصاید او البته همانند شعر سایر قصیده سرایان زبان فارسی و متضمن مطالب اغراق آمیز نیست بلکه او با این وسیله خواسته آنان را موعظه و اندرز داده و تشویق به انجام کارهای نیک نماید و آنان را به حمایت از توده مردم فراخوانده است. در عصر اتابکان به سبب امنیتی که در فارس پدید آمد شاعران و دانشمندان و مورخان از سایر جاهای ایران به فارس روی آوردند از جمله میتوان از شمس قیس رازی مؤلف المعجم فی معاییر اشعار العجم نام برد.او در دربار خوارزمشاهیان میزیست و پس از شکست خوردن آنان در اواخر دوره سعد زنگی به فارس آمد و کتاب مشهور خود را به نام ابوبکر بن سعد و در عصر او نوشت.

مسجد نو یا مسجد اتابک شیراز از آثار بجا مانده از اتابکان فارس در شیراز

مسجد جامع جدید یا مسجد اتابک ، شناخته شده به مسجد نو ، دومین مسجد شیراز از دید ارزش تاریخی است. نخستین مسجد شیراز از دید ارزش تاریخی مسجد جامع عتیق و سومین مسجد از این دیدگاه مسجد وکیل است. مسجد نو با بیست هزار متر مربع (دو هکتار) مساحت بزرگ‌ترین مسجد ایران است. مسجد نو مربوط به اتابکان است و در فلکه شاه‌چراغ، روبروی بقعه شاه چراغ واقع شده است. مسجد نو شیراز در سال ۵۹۰ ق. بدست اتابک سعد بن زنگی  ساخته شد. در قدیم این مسجد را مسجد اتابک می‌نامیدند اما به دلیل اینکه در سال های ۶۹۰، ۱۱۸۳ و ۱۲۹۶ هجری قمری زلزله شدید این بنا را ویران کرد و مجدد نوسازی شد به نام مسجد نو نامگذاری شد. مسجد نو در دوره  مشروطیت  جایگاه گردهمایی آزادی‌خواهان بود.

محدوده قلمرو اتابکان فارس

نقشه دقیقی از محدوده از قلمرو اتابکان فارس هنوز ترسیم نشده است اما گفتنی است که حتی پس از جدا شدن بخشهایی از فارس در زمان مغولان (مثل یزد و رودان که تا قبل از آن زمان جزء کوره استخر بودند) باز هم گستره سرزمین فارس بسیار وسیع بود و بخشهایی از خوزستان مانند ارجان یا همان (بهبهان) و نواحی کهگیلویه و قسمت اعظم سواحل خلیج فارس (استان بوشهر کنونی) و بیشتر جزایر واقع در خلیج فارس (مانند قشم کیش، خارک، و بحرین) جزء فارس بودند.