پتروشیمی ایران؛ از قیر قاجاری تا کود شیمیایی!/ داستان قرارداد «قیری- دارسی» چه بود؟
در تقویم ایران ۸ دی روز «پتروشیمی» است؛ صنعتی که بسیاری معتقدند آیندهِ روشن اقتصاد ایران است و گذشته‌ای دارد همراه با ماجراهای جالب از زمان فعالیت اولین واحد پتروشیمی ایران برای استخراج قیر توسط خاندان «سادات قیری» تا بعدها.
در حالی خیلی‌ها نمی‌دانند قدمت صنعت نفت در ایران به بیش از ۱۱۰ سال است عمر صنعت پتروشیمی ایران به ۶۰ سال هم نمی‌رسد. و این عمر صنعت پتروشیمی مدرن در ایران است وگرنه در دوران معاصر پتروشیمی به‌شکل سنتی مربوط به دوره پیش از اکتشاف نفت است! چگونه؟ از طریق خاندان «سادات قیری» که بنا به اسناد وزارت نفت ایران: «در شوشتر از طوایف سادات خوزستان بودند که می‌زیستند… تجارت شغل اصلی آنها بود و درگذر زمان نیز به هنگام عبور از نواحی جنوب، در دره خِرسان، محلی که نزدیک مسجد سلیمان است، به چشمه‌های جوشان نیز برخوردند که مایعی مخلوط از آب و ماده‌ای سیاه‌رنگ از آن به بیرون می‌تراوید. به‌تدریج آنان و پس از کسب پاره‌ای اطلاعات به اهمیت این ماده پی می‌برند و متوجه می‌شوند که این همان قیری است که در زمان ساسانیان از آن برای قیراندودکردن و همچنین در جنگ‌افزارها استفاده می‌شد…
برای شروع استخراج نفت از ابزاری ساده استفاده میکنند و با استفاده از دیگی به ارتفاع چهار و قطر دو متر، نفت را چند روز متوالی گرم میکنند تا حدی که مواد اضافه آن نیز تبخیر شود و قیر مذاب باقی بماند و سپس با تخلیه این مواد در آب، قیر لایه‌لایه شده را برای فروش به شوشتر انتقال می‌دهند».
جالب این است که این قیر در دوره قاجاری به هندوستان هم صادر می‌شد.
عکسی از روش‌های ابتدایی انتقال فرآورده‌های نفتی در ایران در سال ۱۲۸۹ شمسی
اجاره چاه نفت توسط انگلیسی‌ها!
درباره خاندان «سادات قیری» موضوعی جالب، که به‌دلیل استخراج قیر به نیز این نام مشهور شده بودند، این است که با «ویلیام ناکس دارسی» هم قرارداد داشتند. زمین‌هایی که دارسی در آنها در واقع به دنبال نفت بود متعلق به این خاندان بود و اجاره شده بود و به‌گواهی تاریخ: «انگلیسی‌ها با حمایت دولت وقت ایران موفق می‌شوند، خانواده سادات قیری را راضی به انعقاد قرارداد با کمپانی دارسی نمایند…
برخلاف میل باطنی خانواده سادات قیری با این قرارداد موافقت می‌نمایند و مقرر می‌شود در درّه خِرسان چاه نفت حفر نمایند و این کمپانی سالانه ۱۰۰۰ من نفت و ۹۰۰ قران نقره به سادات قیری باید بپردازند. اما خانواده سادات قیری که از این معامله خشنود نبودند و دست به اعتراض زدنند و آن منطقه را سرزمین اجدادی خود می‌خوانند و این‌بار نیز با مداخله دولت مقرر می‌شود که چاه نفت را به انگلیسی‌ها اجاره بدهند و در نهایت این امر موجب انعقاد قرارداد قیری- دارسی می‌شود».
تصویری از قرارداد مشهور به «قیری- دارسی»
شروع خوبی بود ولی…
در عهد قاجار قیر برای کارهای مختلفی استفاده می‌شد و البته بیش از هر کاری برای قیراندود و عایق‌سازی خانه‌ها و بناها. قیر نخستین محصول پتروشیمی در ایران بود و استخراج آن می‌توانست شروع خوبی برای این صنعت در ایران معاصر باشد ولی بعد که چاه نفت در مسجد سلیمان کشف و فعال شد، صنعت نفت ایران افتاد دست انگلیسی‌ها و تا چند دهه بعد فقط درجا زد انگار! درحالی که از همان‌سال‌ها پتروشیمی یعنی صنعت استخراج فرآورده‌های شیمیایی از نفت خام و گاز طبیعی همگام با پیشرفت‌های علم و فناوری به‌سرعت می‌تاخت و رشد صنعتی و اقتصای غرب را رقم می‌زد. البته «شرکت نفت ایران و انگلیس» از سال ۱۲۹۱ شمسی پالایشگاه نفت آبادان را ساخته بود که اولین پالایشگاه نفتی خاورمیانه بود ولی همان هم دست انگلیسی‌ها بود و فقط نفت خام را برای صادرات پالایش می‌کرد و البته بعدها برای کشتی‌ها و خودروهای جنگی انگلیس در جریان جنگ جهانی دوم سوخت هم تولید کرد.
صنعت پتروشیمی تا قبل از سال ۱۳۱۰ شمسی در جهان به دستاوردهای بزرگ و افق‌های جدید رسیده بود ولی ایران هنوز داشت طبق قرارداد دارسی و از طریق انگلیسی‌ها نفت می‌فروخت. بعد هم به این قرارداد پهلوی اول نیز اعتراض کرد و بلوای سیاسی و اجتماعی راه افتاد که نفتمان را پس بگیریم؛ «جشن و چراغانی در اقصی نقاط کشور به‌راه‌افتاده بود که آری، مشت بر دهان استعمار کوبیدیم و بر قباله‌نامچه شاه قجر مهر باطل زدیم؛ نمایشی بود که حکومت به دنبال اراده شخص اول مملکت در کل کشور به راه انداخت».
در سال ۱۳۱۲ شمسی عاقبت این شد که «قرارداد ۱۹۳۳» منعقد شد که با قرارداد دارسی تفاوت چندانی نداشت و بلکه بدتر بود و باز هم طولانی بود؛ ۶۰ ساله بود. خبری هم از عملیات پتروشیمی نبود و اصلا انگار نه انگار که بالاخره این خارجی‌ها نفت ایران را می‌برند و یک‌کاری میکنند و خودمان هم می‌توانیم آن کارها را انجام بدهیم.
عکسی از نخستین تلاش‌های ایرانیان برای ساخت واحدهای پتروشیمی
حرفی از پتروشیمی نبود!
در دهه ۲۰ شمسی وضعیت باز هم بهتر نشد و در دنیا در حالی که پتروشیمی یک صنعت بزرگ شده بود و فقط آمریکا بیش از ۹۰ کارخانه بزرگ پتروشیمی داشت در ایران پالایشگاه آبادان توسط انگلیسی‌ها شده بود بزرگترین پالایشگاه نفت جهان و داستانش این بود: «پالایشگاه آبادان با ظرفیت اولیه ۲۵۰۰ بشکه در روز کار خود را آغاز کرد و در سال ۱۳۰۰ ظرفیت آن به ۴۵ هزار بشکه در روز رسید و در سال ۱۳۱۶ تا مرز ۲۰۰ هزار بشکه در روز افزایش یافت. به پالایشگاه آبادان در جنگ جهانی دوم توجه بیشتری شد و از سال ۱۳۲۴ به عنوان بزرگترین پالایشگاه جهان شناخته شد و با تولید روزانه ۲۵ هزار بشکه بنزین هواپیما و تأمین بخش عمده سوخت ناوگان جنگی بریتانیا نقش موثری در پیروزی متفقین ایفا کرد».
از سال ۱۳۲۹ شمسی که نهضت ملی‌شدن صنعت نفت در ایران آغاز شد باز هم سخنی از پتروشیمی نبود و دعوا بر سر فروش نفت خام بود و بس!در دهه ۳۰ تلخ‌تر اینکه حتی اصلاً واژه پتروشیمی در ایران وجود نداشت و بنا به اسناد وزارت نفت: در متون و قوانین دهه ۱۳۳۰ قوانین و اصطلاحاتی همچون «صنایع شیمیایی منشعب از نفت» و «مواد شیمیایی حاصله از نفت و گاز طبیعی» و «مشتقات گاز» و «کود شیمیایی» استفاده شده، بدون اینکه واژه «پتروشیمی» به کار رفته باشد.
عکسی از کارخانه کود شیمیایی مرودشت فارس؛ نخستین پتروشیمی ایران
اولین واحد پتروشیمی ایران
به‌دلیل سلطه انگلیسی‌ها وضعیت همین‌طوری بود و شرکت‌های بزرگ نفتی بر صنعت نفت ایران، از پتروشیمی خبری نبود که نبود تا اینکه بالاخره در مرودشت فارس در سال ۱۳۳۷ قرار شد کارخانه تولید کود شیمیایی از گاز طبیعی ساخته شود. در سال ۱۳۴۲ این کارخانه به بهره‌برداری رسید و یک‌سال بعد هم قانون تشکیل شرکت ملی صنایع پتروشیمی زیرنظر شرکت ملی نفت ایران تصویب شد تا صنعت پتروشیمی در ایران آغاز شود. کارخانه کود شیمیایی مرودشت بعدها نیز توسعه یافته و شد پتروشیمی شیراز و در سال‌های بعدی نیز تعدادی پروژه‌های پتروشیمی در ایران کلید خورد و عاقبت این شد که تا سال ۱۳۵۶ ایران ۶ مجتمع پتروشیمی با تولید سالانه ۳ میلیون تن داشت.
با تأسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی، روند توسعه این صنعت در ایران آغاز شد
حالا کجاییم؟
دوران جنگ تحمیلی که در دهه ۶۰ بود بخش‌هایی از تأسیسات نفتی و مجتمع‌های پتروشیمی ایران نیز تخریب شد و بخش‌هایی هم با هزار سختی و تلاش حفظ شد و فعال باقی‌ماند تا لااقل نیاز داخلی کشور به محصولات پتروشیمی تأمین شود. در حوزه پتروشیمی پس از جنگ دوباره سرمایه‌گذاری شد و خرابی‌ها آباد شد و تولید جهش یافت به‌طوری که در سال ۱۳۷۸ تولید محصولات پتروشیمی ایران به ۱۴ میلیون تن رسید.
خوشبختانه این روند رو به رشد متوقف نشده و توسعه در دهه‌های بعدی در صنعت پتروشیمی همواره جزو برنامه‌های توسعه اقتصادی ایران بود و تا سال ۱۳۹۸ تولید به ۶۸ میلیون تن رسید. حالا ایران نیز به بیش از ۵۰ مجتمع پتروشیمی برای تولید ۳۵۰ نوع محصول با درآمد سالانه ۱۷ میلیارد دلار دارد. خبر خوب هم اینکه قرار است با اجرای بیش از ۵۰ طرح جدید میزان تولید محصولات پتروشیمی تا سال ۱۴۰۴ به بیش از ۱۳۰ میلیون تن برسد.
بی‌دلیل نیست که موسسه «گلوبال دیتا انرژی» گزارش داده که تا سال ۲۰۳۰ میلادی، غرب آسیا ۲۰ درصد به ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی در جهان خواهد افزود که ۶۷ درصد این افزایش ظرفیت متعلق به ایران است. به‌عنوان حُسن‌ختام هم این جمله مشهور را بخوانیم که: « از یک دلار نفت خام،با صنعت پتروشیمی می‌توان حداقل ۱۰ دلار فرآورده‌های جدید به‌دست‌آورد».
خوبی‌اش هم این است که ایرانی‌ها می‌توانند؛ هم منابع طبیعی نفت و گاز را دارند، هم دانشش را و هم توانش را.
با افزایش ظرفیت‌های صنعت پتروشیمی، خام‌فروشی نفت کاهش می‌یابد و ثروت ملی ایرانیان در آینده برای خودشان سودآوری کلان خواهد داشت.
امروز در تاریخ مناسبت‌های دیگری هم هست.
امروز ۸ دی مصادف با ۲۹ دسامبر میلادی و ۲۴ جمادی‌الاول هجری قمری در تقویم تاریخ، مناسبت‌های دیگری هم دارد.
ـ شهادت عالم مجاهد آیت‌الله «سید محمد باقر صدر» توسط دژخیمان رژیم بعث عراق در سال ۱۴۰۰ قمری
ـ شهادت بانوی عالمه و آگاه «سیده بنت‌الهدی صدر» در سال ۱۴۰۰ قمری
ـ آزمایش اولین ماشین بخار توسط «ژوزف کونیو» مبتکر فرانسوی در سال ۱۷۷۰ میلادی
ـ امضای قرارداد استقلال ایرلند میان رهبران ایرلند و انگلستان در سال ۱۹۳۷ میلادی
ـ امضای قانون اساسی مشروطه توسط «مظفرالدین قاجار» در سال ۱۲۸۵ شمسی
عالی بود واقعا اطلاعات حجم بالایی دارند و برای تحقیقات عالی هستن
مقاله خوبیست.بخصوص سادات قیری.اینهاطایفه ای هستندموسوی که درسرزمین بختیاری درمیانه ی راه اهوازبه مسجدسلیمان زندگی میکنند.قبلا”روستایی بودبه نام هفت شهیدان.