بهترین کتاب‌های تاریخ مشروطه ی ایران
تاریخ بیداری ایرانیان
یکی از معتبرترین کتاب هایی که در دروان نهضت مشروطیت به نگارش در آمده، تاریخ بیداری ایرانیان نوشته ی ناظم السلام کرمانی است. میرزاحمد ناظم السلام پسر علی محمد شریف کرمانی، متولد ۱۲۸۰ق، پس از تحصیلات مقدماتی در کرمان، در سفری به عراق از حوزه ی درس آیت الله میرزا محمد حسن شیرازی بهره برد و پس از مراجعت به ایران با سید محمد طباطبائی آشنایی یافت.
او در دوره ی مشروطیت به سیاست و به روزنامه نگاری و تألیف تاریخ پرداخت و سر انجام در اواخر صفر ۱۳۳۷ق/۱۲۹۷ش در کرمان درگذشت. تاریخ بیداری ایران در ذکر حوادث مربوط به اواخر دوران استبداد و آغاز مشروطیت تألیف شده است. این تاریخ مجموعه ی متون کامل و مفصلی از اسناد و مدارک مربوط به انقلاب مشروطه و مأخذموثقی در باب حرکت مشروطه خواهی ایرانیان است (آرین پور، ۱۳۵۰: ۲/۱۱۹-۱۱۸). کتاب ناظم السلام منبعی اصلی درباره ی نهضت مشروطه و چگونگی شکل گیری اعتراضات، خیزش مردم و مطالبات آنان، حرکت علما و در نهایت صدور فرمان مشروطیت و حوادث پس از آن است.
ناظم السلام مورخی مردمی بود که به هیچ نهاد دولتی وابستگی نداشت. در جریان مشروطه خواهی حضور داشت و از نزدیک شاهد وقایع بود. او با محافل آزادی خواهی به طور مستقیم ارتباط داشت. آشنایی و مصاحبت او با سیدمحمد طباطبائی به عنوان مغز متفکر مشروطیت، دلیل گرایش او به مشروطه و آزادی است. او به دلیل ارادت به مجاهدان در محافل آن ها شرکت می کرد و مذاکرات و گفت و گوهای آنان را می شنید و ثبت می کرد. وی ابتدا قسمتی از یادداشت هایش را به صورت پاورقی در روزنامه ی کوکب دری، که خود مدیر و ناشرش بود، منتشر کرد. ظاهرا توجه مردم به این پاورقی های وی را به فکر چاپ و نشر جزوه های مستقلی با عنوان تاریخ بیداری ایرانیان انداخت.
تاریخ مشروطه
سیداحمد حکم آبادی که بعدها نام خانوادگی کسروی را برگزید، تاریخ نگار، زبان شناس، پژوهش گر، حقوق دان و اندیشمند ایرانی بود، که در حوزه های مختلفی همچون تاریخ، زبان شناسی، ادبیات، علوم دینی، روزنامه نگازی، وکالت، قضاوت و سیاست فعالیت داشت. دو کتاب تاریخ مشروطه ی ایران و تاریخ هجده ساله ی آذربایجان از مهم ترین آثار کسروی در تاریخ جنبش مشروطه خواهی ایران و تا به امروز مرجع اصلی محققان پیرامون جنبش مشروطیت ایران است.
کسروی در تاریخ خود کوشید از دخل و تصرف در واقعیت بپرهیزد و موضع جنبش جدید ایران را به عنوان بزرگ ترین واقعه ی تاریخ معاصر ایران بازشناسد و پیدایش روح جمعی ایرانیان را در عصر جدید بازنمیاد. او نخستین کسی بود که نظریه ی آغاز تاریخ جدید ایران از مشروطیت را اعلام کرد و بسیاری از تاریخ نویسان بعدی از نظریه ی او پیروی کردند.
واقعات اتفاقیه در روزگار
واقعات اتفاقیه در روزگار یا شرح واقعیات و مواد تاریخی مشروطیت از محمدمهدی شریف کاشانی به شرح واقعات و مواد تاریخی دوره ی مشروطیت تصریح دارد. این کتاب سه جلدی به اوضاع ایران از زمان شکل گیری انقلاب تا حوادث پس از فتح تهران در سال ۱۳۲۷ق و تاج گذاری احمدشاه در سال ۱۳۳۳ق می پردازد. اعلامیه ها، بیانیه ها و تلگراف های سیاسی فراوانی که مؤلف نقل می کند، بر سندیت و اعتبار مرجع بودن آن می افزاید و کتابی سودمند در شناخت حرکت مشروطه خواهی ایرانیان به دست می دهد. خود مؤلف از مشروطه طلبان بود و با احتشام السلطنه و بهبهانی حشرونشر و همکاری داشت. کتاب واقعات اتفاقیه در روزگار را دکتر منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان در سال ۱۳۶۲ به چاپ رسانده اند.
تاریخ انحطاط مجلس
کتاب تاریخ انحطاط مجلس اثر مجد الاسلام کرمانی در میان ماخذ دوره مشروطیت جایگاه برجسته‌ای دارد. این کتاب آمیزه ای از گزارش پژوهش نویسنده درباره رویدادهای مشروطیت و شکل گیری کودتای محمد علی شاه قاجار است. مجدالسلام از کسانی بود که در برخی از رویدادها نقش داشته و همین سبب به نام و آوازه ای یافت. کتاب نخستین بار با مقدمه و یادداشت های محمود خلیل پور در سال ۱۳۵۱ش به همت دانشگاه اصفهان منتشر شد.
تاریخ معاصر یا حیات یحیی
تاریخ معاصریا حیات یحیی، نوشته میرزایی یحیایی دولت‌آبادی در چهار مجلد، ترکیبی از تاریخ و وقایع سیاسی و سرگذشت و خاطره شخصی است. میرزا یحیی گزارشگر وقایع است خاطرات خود را با آن در هم آمیخته و دوره ی سی ساله ی پیش از مشروطه خواهی تا برافتادن قاجار ایران را در کتاب خود آورده است. آدمیت درباره او مینویسد:«میرزا یحیی خود در رده روشنفکران و موسس دو مدرسه بود در جریان های سیاسی زمانه کوشندگی داشت و در برخی بندوبست های داخلی دخالت می ورزید» (آدمیت،۱۳۵۵: ۲/۳۸۷ -۳۸۶). کتاب حیات یحیی در ارزیابی تاریخ اجتماعی منبعی در خور توجه است.
+ دانلود کتاب حیات یحیی (چهار جلد) از کتابخانه تاریخ ما
روزنامه اخبار مشروطیت و انقلاب ایران
روزنامه اخبار مشروطیت و انقلاب ایران یادداشت های حاجی میرزا سید احمد تفرشی حسینی است و سال های ۱۳۲۱ تا ۱۳۲۸ ق را در بر می‌گیرد. تفرشی با آنکه از دیوانیان قاجار بود، میل به مشروطه طلبی داشت. آدمیت این کتاب را اکنده از افسانه و گزافه گویی و تحریف تاریخ و قضاوتهای نادرست تاریخی دانسته است (آدمیت، ۱۳۵۵: ۲/۴۰۳).
تاریخ انقلاب مشروطیت ایران
تاریخ انقلاب مشروطیت ایران نوشته دکتر مهدی ملک زاده، فرزند ملک المتکلمین یکی از منابع مهم دوره مشروطه است. نویسنده خود تاریخ زنده و ناطق دوره مشروطیت ایران است، در اکثر وقایع مهم حضور داشته و از کلیه حوادث دوره انقلاب تا حدودی اطلاع داشته است.
در این کتاب اهمیت نهضت مشروطیت، اوضاع ایران پیش از مشروطیت، علل به وجود آمدن این انقلاب، پیدایش مردان بزرگ در ایران، مجامع ملی در دوران استبداد، طلیعه انقلاب، تحصن در صحن حضرت عبدالعظیم، مقدمه ی قیام عمومی و تحصن در سفارت انگلیس، انتخاب وکلای مجلس، مشروطه ی مشروعه، کشته شدن اتابک، تحصن مخالفان مشروطیت، واقعه میدان توپخانه، آثار معاهده ۱۹۰۷، رفتن محمد علی شاه به باغ شاه و نقش محمدعلی شاه و روس ها بررسی شده است.
تاریخ انقلاب مشروطیت ایران مجدالسلام کرمانی
این کتاب اثر مجدالسلام کرمانی، از آزادیخواهان عصر مشروطه و مدیر دو روزنامه مهم ندای وطن و کشکول، است. کتاب در چهار جلد تنظیم شده و جلد اول آن با نام سفرنامه کلات انتشار یافته است. کرمانی شرح سفر خود را، که از ۱۳۲۴ق آغاز شده، در ۱۲ فصل تنظیم کرده و طی آن اوضاع و شرایط حاکم بر ایران و تحولات سیاسی در حال وقوع در کشور را شرح داده است. مجدالسلام در فصل ششم به دوره ناصری و تحولات آن زمان گریزی زده و در وصول و به شرح سفر خویش بازگشته است. سفرنامه خود به طور پراکنده ظهیرالدوله، وزیر تشریفات دربار و خط فکری و روحیات آزادی‌خواهانه او را شرح می‌دهد.
درباره مشروطه خواهی در ایالات ایران، می‌توان به کتاب‌های بلوای تبریز از محمد باقر ویجویه، قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران از کریم طاهرزاده ی بهزاد، قیام آذربایجان و ستارخان از اسماعیل امیرخیزی، گیلان در جنبش مشروطیت ابراهیم فخرایی، کاشان در جنبش مشروطیت از حسن نراقی، تاریخ انقلاب آذربایجان و خوانین ماکو از نصرت الملوک، تاریخ انقلاب طوس از محمد حسن خراسانی، نهضت آزادی خواهی مردم فارس در انقلاب مشروطیت ایران از جهانگیر قائم مقامی اشاره کرد.
رسائل
در بررسی انقلاب مشروطیت لازم است به وسایلی توجه شود که در این باره نوشته شده است. برخی از رسانه ها که در حمایت یا علیه نهضت نوشته شده است، اهمیت بسزایی دارد، مهم ترین این رساله عبارت است از:
۱۸ رساله و لایحه درباره مشروطیت با عنوان رسائل مشمولیت را غلامحسین زرگری نژاد و آوری کرده است، از مهم ترین این رسائل کشف المراد، حرمت مشروطه، تذکره‌الغافل، احیاه‌المله، رساله قانون در اعتقاد دولت و ملت و رساله ی انصافیه است.
از جمله رسائل، رساله ی تنبیهالامه و تنریهالمله شیخ محمد حسین نائینی در باب مشروعیت مشروطه است. او تلاش کرد حکومت مشروطه را بر اساس شریعت اسلامی تفسیر کند.
رساله اللثالی المربوطه فی وجوب المشروطه نوشته ی شیخ محمد اسماعیل محلاتی غروی نیز در توجیه و تفسیر مشروطیت بر پایه ی اصول اسلامی است.
از رسایل دیگر، رساله ی انصافیه از ملا عبدالرسول کاشانی در دفاع از مشروطیت و اثبات عدم مبانیت آن با شریعت اسلامی و نیزرساله ی کلمه ی جامعه شمس کاشغری از فاضل خراسانی ترشیزی در معنای شورا و مشروطه و مجلس شورای ملی و توافق مشروطیت با قانون اسلامی تدوین شده است.
رساله ی توضیح مرام از شیخ رضا دهخوارقانی در باب سازگاری تشیع و مشروطیت و رساله ی مکالمه ی مقیم و مسافرت حاج آقا روح‌الله نجفی اصفهانی در دفاع از مشروطیت و اثبات مشروعیت آن و رساله ی قانون مشروطه ی مشروعه از سید عبدالحسین لاری در دفاع از مشروطیت نوشته شده است.
رساله ی کلمه از حق یراد بها و الباطل از عمادالعلماء خلخالی در تبیین مشروطه و فواید آن و رساله احیا المله شیخ حسین اهری بوشهری در باب دفاع از مشروطیت نوشته شده است.
درمقابل رساله هایی هم در رد مشروطیت فراهم آمده و بیش از همه باید از تذکرۀالغافل و ارشادالجاهل منتسب به شیخ فضل الله نوری یا سید احمد فرزند سید کاظم یاد کرد. نمونه سوال از جمله رسائل مهم مشروعه خواهان در نقد مشروطه و مشروطه طلبان و رواج اندیشه مشروعه خواهی است.
رساله ی دلایل براهین‌الفرقان فی بطلان قوانین نواسخ محکمات‌القرآن و صواعق سبعه از شیخ ابوالحسن نجفی مرندی نیز در مذمّت و رد مشروطیت است. رساله ی حرمت مشروطه اثر شیخ فضل الله نوری، اصلی ترین منبع در باب اندیشه ی مشروعه طلبی است. رساله ی کشف المراد من المشروطه و استبداد از محمد حسین بن علی اکبر تبریزی در جهت فکری مشروعه خواهان تعریف شده است (برای اطلاع بیشتر رک. زرگری نژاد، ۹۵:۱۳۷۴-۱۵).
کتاب بنیاد فلسفه سیاسی در ایران عصر مشروطیت اثر موسی نجفی در شناخت در رساله ها و منابع انقلاب مشروطه اثر ارزنده‌ای است، در بخش اول آن به معرفی هشتاد کتاب رساله ی مستقل سیاسی درباره مشروطه پرداخته و بخش دوم چند کتاب ارزشمند عصر مشروطه را نقد و بررسی کرده و در ضمائم متن کامل دوازده کتاب رساله ی مستقل سیاسی منتشر نشده از عصر مشروطیت را آورده است (نجفی، ۱۳۹۲).
تحقیقات ایرانیان
فریدون آدمیت ، از میان تاریخ نگاران جدید ایران، تاریخ ایران را با توجه به تاریخ اندیشه بررسی کرده و کتاب های متعددی در این زمینه نوشته است. به نظر آدمیت، با آنکه تاریخ نگاری ایران متحول و به تاریخ نگاری علمی توجه بسیار شده، به دلیل فقر فکر و دانش سیاسی و فقر معرفت و فهم تاریخی، تاریخ نگاری فقط در بخش تاریخ سیاسی و اقتصادی رشد کرده و تاریخ اندیشه و تاریخ اجتماعی رشد شایسته ای نداشته است (آدمیت، ۱۳۶۳، مقدمه: دو- سه).از مهمترین آثار آدمیت درباره ی نهضت مشروطیت می‌توان به آثار زیر اشاره کرد:
ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران
آدمیت در این کتاب به تبیین بحران اقتصادی، رفرم مالی، بحران سیاسی و اعلام مشروطیت و تعارضات در سیاست خارجی، فلسفه ی اجتماعی و سیاسی، مشروطیت مشروعه، دموکراسی اجتماعی، ادبیات اجتماعی و سیاسی پرداخته و موضوعاتی چون نخستین تجربه ی انتخاباتی، رده های اجتماعی و گروه بندی سیاسی، برخورد مشروطیت با مطلقیت و شریعت، تدوین قانون اساسی، کشمش مجلس و دولت در مسائل قانون اساسی و متمم قانون اساسی و سایر تعارضات حقوقی و سیاسی را مورد توجه قرار داده است.
فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران
در این کتاب به موضوعاتی چون دموکراسی اجتماعی و فرقه های اجتماعیون، حرکت دهقانی و سیاست مجلس اول، ترکیبی فکر دموکراسی اجتماعی و کارنامه ی فرقه ی دموکرات ایران اشاره شده است.
اندیشه های طالبوف تبریزی و اندیشه ها میرزاآقاخان کرمانی
این دو کتاب آدمیت در باب شناخت شیوه ی تفکر نو و تحول فکر سیاسی و ریشه های فکری حرکت مشروطه خواهی عمدتاً بر پایه آثار طالبوف و میرزا آقاخان کرمانی و در اشاره به نقاط قوت و ضعف اندیشه ی آن دو نوشته شده و فلسفه ی سیاسی، افکار و آرای آنان را در ارتباط با مسائل اجتماعی و سیاسی زمان سنجیده است.
پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت
عنوان پایان نامه ی دکتری منصوره ی اتحادیه است و شامل بررسی احزاب سیاسی مشروطیت در دوره ی اول و دوم مجلس و حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره ی انجمن های مخفی، اصول قانون اساسی، قانون انتخابات و شروع کار و فرجام مجلس اول و دوم است.
تاریخ استقرار مشروطیت در ایران
این کتاب را حسن معاصر بر اساس اسناد وزارت امور خارجه ی انگلستان به نگارش در آورده است و در شناخت و پژوهش در انقلاب مشروطه ما را یاری می کند و در قضیه ی قتل اتابک و استعفای صنیع الدوله اطلاعات منحصر به فرد ارائه می دهد. صورت مذکرات مدرسه اول و دوم نیز، به این دلیل مهم است که در دوره ی اول صنیع الدوله ریاست مدرسه را به عهده داشت و در دوره ی بعد از یازدهم عملکردهای قانونی وی برای بردن طرح های قانونی به مجلس اهمیت خاصی دارد. اسناد ملی ایران را به وزارت امور خارجه نیز در پیشبرد این پژوهش ما را یاری می کند.
ایران، برآمدن رضاخان، در افتادن قاجار و نقش انگلیسی ها
تاریخ مشروطه : این کتاب با تلاش سیروس غنی به رشته تحریر درآمده و دکتر حسن کامشاد آن را به فارسی ترجمه کرده است. در نگارش این کتاب از پیام‌های تلگرافی موجود در « اداره اسناد عمومی لندن» و «آرشیو ایالات متحد در واشنگتن» نسخه برداری شده است. غنی برای یافتن متن تلگرام های ردوبدل شده میان ماموران سیاسی و نظامی بریتانیا و دیگر کشورها در ایران، با مقامات مافوق خود یا گزارشهای تهیه شده توسط آنها از مسائل سیاسی و نظامی محل ماموریتشان، تلاشی دو ساله داشته است. نویسنده در این کتاب چنین مطرح می کند که کودتای ۱۲۹۹ش حاصل برنامه ی تدارک دیده شده دولت بریتانیا و در راستای سیاست ها و راهبردهای کلان این کشور نبوده است.
دولت و جامعه در ایران، انقراض قاجاریه و استقرار پهلوی
این اثر محمدعلی کاتوزیان، با ترجمه حسن افشار، دربرگیرنده ی دو اثر تحقیقی در مجلدی واحد است. یکی از آنها بررسی دولت و جامعه ایران به طور کلی، با توجه خاص به دوره ای است که با قتل ناصرالدین شاه قاجار آغاز و به پایان حکومت رضاشاه ختم می شود. بخش دوم کتاب تحت عنوان و آزادی و لجام گسیختگی در انقلاب مشروطه به مقدمات طغیان، افزایش هرج و مرج، مبارزه برای مشروطه، تحلیل انقلاب بررسی موضوع مشروعه در برابر مشروطه پرداخته است. بخش سوم نیز به عنوان مشروطیت و هرج و مرج به شرح تحلیل و هرج و مرج به وجود آمده، قضیه شوستر، جنگ و تجزیه داخلی، ظهور ناسیونالسیم و دستاوردهای آن می‌پردازد
تاریخ مختصر احزاب سیاسی، امروز قاجاریه
این اثر ملک‌الشعرای بهار را در دو جلد انتشارات امیرکبیر به چاپ رسانده است. بهار از اعضای حزب دموکرات و نماینده مجلس بود و روزنامه ی نوبهار را منتشر می‌کرد. اطلاعات وی در این کتاب ارزش تاریخی بسیار دارد که نتیجه ی مشاهدات خود اوست. او در این کتاب، اطلاعات ارزشمندی از پادشاهی احمدشاه تا تاسیس سلسله ی پهلوی آورده است.
مشاهدات و تحلیل سیاسی – حمایت از انقلاب مشروطیت ایران
محمد علی تهرانی (کاتوزیان)، مولف این اثر، در عصر مشروطه فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی بسیاری انجام داد. در تاریخی که نگاشته با دیدی انتقادی و تحلیل حوادث و شخصیت ها پرداخته و در این کار حتی المقدور سعی کرده موضوع بی طرفانه ای اتخاذ کند. او در شرح وقایع نگاهی موشکافانه و دقیق دارد. آنچه از نظر تاریخی اهمیت فراوان دارد شرکت محمد علی تهرانی در بیشتر حوادث تاریخی نقل شده در کتاب است. همین مسئله یعنی مشاهده ی مستقیم حوادث، کتاب را حائز اهمیت می سازد. مولف کوشیده است سخنان خود را با استفاده از مدارک تاریخی و مندرجات روزنامه‌ها مستند سازد.
آثار نویسندگان خارجی
انقلاب مشروطیت ایران
ادوارد براون، ایران شناس معروف انگلیسی، این کتاب را نوشته و با ترجمه مهدی قزوینی در سال ۱۳۷۶ش پس از هفت سال از انتشارش به زبان انگلیسی، انتشارات کویر آن را منتشر کرده است. نویسنده به دلیل سال‌ها زندگی در ایران و ارتباط نزدیک و بسیاری از شخصیت ها و محافل داخلی، اطلاعات وسیعی از جامعه ایران، مناسبات درونی، ساخت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن داشته و چون مورد اعتماد مقامات وزارت خارجه انگلیس و نیز برخی از شخصیت‌های موثر در حوادث سیاسی آن روزگار ایران نظیر تقی زاده و علامه قزوینی بوده، طبعاً اطلاعات وسیعی در باب نهضت مشروطیت و مسائل ایران عرضه کرده است. در این کتاب ترور ناصرالدین شاه، اعطای مشروطیت توسط مظفرالدین شاه و نقش محمدعلی شاه در مشروطیت بررسی شده است. / تاریخ مشروطه /
انقلاب مشروطیت
در این کتاب، نوشته مشترک پاولویچ و ایوانسکی، در نه فصل مسئله اراضی زراعتی در ایران، تحولات اقتصادی ایران در سال های نزدیک به مشروطیت، نقش بختیاریها در مبارزه برای مشروطیت ایران، رقابت های سیاسی انگلیس و روس در ایران، بریگاد قزاق در ایران، شکل گیری انقلاب ایران، جنبش آزادی ملی ایران و نقش روسیه شوروی در ایران بررسی شده است. مترجم کتاب اینگونه نتیجه‌گیری کرده است که: انقلاب مشروطیت ایران از لحاظ ماهیت، انقلابی بورژوزایی بود که در صورت پیروزی و تحکیم آن غیر از آزادی های بورژوزایی چیزی برای ملت ما به ارمغان نمی آورد.
ایران بین دو انقلاب از مشروطه تا انقلاب اسلامی
تاریخ مشروطه : یرواند آبراهامیان مولف این کتاب است. او به سال ۱۳۲۰ش /۱۹۴۰م در تهران دیده به جهان گشود و تا سال ۱۳۳۰ش / ۱۹۵۰م در این شهر به تحصیل پرداخت و سپس در ده سالگی برای ادامه تحصیل راهی انگلستان شد. ابراهیمیان در سال ۱۳۴۲ش / ۱۹۶۳م از دانشگاه آکسفورد درجه کارشناسی ارشد گرفت و شش سال بعد موفق به اخذ مدرک دکتری از دانشگاه کلمبیا شد. وی سپس به تدریس تاریخ ایران در دانشگاه‌های پرینستون و آکسفورد پرداخت و هم اکنون نیز استاد تاریخ عمومی، به ویژه تاریخ اروپایی جدید به جهان سوم، در کالج باروک دانشگاه نیویورک است.
ابراهیمیان کتاب خویش را در سه بخش کلی تدوین کرده است. او در نخستین بخش از این کتاب، با نقب زدن بهزیستی ساخت‌های جامعه ی ایران در قرن سیزدهم، تلاش می‌کند مقدمه ای تحلیلی برای پاسخگویی به دلایل وقوع تحولات بعدی در این جامعه فراهم آورد و بستر و زمینه پیدایش انقلاب مشروطه می پردازد.
+ دانلود کتاب ایران بین دو انقلاب از کتابخانه تاریخ ما
بمباران مجلس شورای ملی در سال ۱۳۲۶ق
این کتاب را مامونف افسر روسی نوشته که در بمباران مجلس حضور داشته است. کتاب منبع خوبی در زمینه ی تاریخ ایران در دوره ی استبداد صغیر است و اطلاعات ارزشمندی درباره نقش صنیع الدوله در استبداد صغیر و پناهندگی وی به سفارتخانه های ایتالیا و انگلیس دارد.
خاطرات و سفرنامه ژنرال آیرون ساید
این منبع اطلاعات مهمی درباره اسرار پنهانی کودتا و دخالت مستقیم و غیر قابل انکار انگلیسی‌ها در طراحی و هدایت آن دارد و نشان می دهد که چگونه این افسر بلندپایه ی انگلیسی، رضاخان را مهره ی خود برای رسیدن به مقاصد دولت استعمارگرش قرار داده است. این کتاب را، به ضمیمه ی اسناد و مکاتبات سیاسی وزارت خارجه انگلستان، بهروز قزوینی ترجمه و منتشر کرده است.
«انقلاب مشروطیت» از مجموعه مقالات دانشنامه ایرانیکا
انقلاب مشروطیت از مجموعه مقالات دانشنامه ی ایرانیکا است که زیر نظر احسان یارشاطر تدوین و در سال ۱۳۸۳ به همت انتشارات امیرکبیر منتشر شده است. موضوع مقالات این کتاب مطالبی همچون زمینه‌های فکری و حوادث و رخداد انقلاب مشروطیت، قانون اساسی، پیامد های مشروطیت، احزاب سیاسی و مطبوعات در آن عصر و سیر مشروطه خواهی در ادبیات است.
روزنامه ها از تاریخ مشروطه
روزنامه ها از مهمترین ابزار فرهنگی جامعه هستند و در پیدایش آگاهی و تحرک اجتماعی مردم برای تعبیر و تحول در ایران بسیار موثر بودند. وقوع نهضت مشروطه را باید ثمره این آگاهی دانست، روزنامه ها به عنوان منبع اخبار و وقایع در حد خود تطبیق با سایر ماخذ‌ها می توانند مورد استفاده باشند.
از روزنامه هایی که در بیداری مردم نقش اساسی داشت می توان به روزنامه های اختر، ثریا، پرورش، حبل‌المتین، ارشاد، قانون و کلکته ی نشر یافته در خارج از ایران و روزنامه های داخلی مانند ایران سلطانی، اطلاع، شاهنشاهی، ادب، طلوع، تربیت، مظفری، کمال، ناصری، عدالت، معرفت، نوروز، انجمن معارف، صوراسرافیل، مساوات، روح‌القدس، ایران نو، صبح صادق، مجلس و حبل‌المتین تهران اشاره کرد. در روزنامه‌های محلی نیز اطلاعات مفیدی آمده است.
صورت مذاکرات مجلس
صورت مذاکرات مجلس در ادوار مختلف از معتبرترین ماخذ ها در کارنامه مجلس است. کتاب اول به نهادهای مشروطیت صورت مذاکرات، مصوبات، اسناد، خاطرات و تاریخ نگاری دوره ی اول مجلس شورای ملی اثر علی اصغر حقدار گزارش و تحلیلی است از اقدامات بنیادین مجلس شورای ملی در دوره ی اول قانون گذاری و در بردارنده ی صورت مذاکرات، مصوبات، اسناد، خاطرات و تاریخ نگاری دوره ی اول مجلس شورای ملی است.
اسناد و مدارک از تاریخ مشروطه
اسناد و مدارک موجود در آرشیوهای دولتی از عمده ی منابع مشروطیت و انبوهی از این اسناد و مدارک در آرشیوهای ضبط است. این اسناد از مهمترین منابع برای بررسی وقایع در دوره مورد بحث است. مرکز اسناد کتابخانه مجلس شورای اسلامی، مرکز اسناد و کتابخانه ملی از مهمترین مراکز اسنادی کشور درباره ی مشروطه و ادوار مختلف مجلس است، علاوه بر آن مراکز اسناد در استان‌ها نیز اوراق ارزشمندی درباره ی وقایع دوره ی مورد بحث در اختیار دارد.
اسناد سیاسی دوران قاجاریه و کتاب اسناد مشروطه نوشته ی ابراهیم صفایی است که از دوران سلطنت ناصرالدین شاه تا سقوط سلسله قاجاریه را شامل می شود. مجموعه ی اسناد ظهیرالدوله هم آگاهی هایی از دوران مشروطه دارد. آثار قلمی ثقه‌السلام تبریزی و زندگینامه ثقه‌السلام هم دو منبع حاوی اسناد و مدارک ارزنده در مورد مشروطه خواهی است.
کتاب آبی
این کتاب هشت جلدی مجموعه گزارش های سفرهای انگلیس برای وزارت خارجه کشورشان در دوره انقلاب مشروطه و شاید از یک نظر تکرار همان و وقایع مشروطه در کتاب‌های خاطرات است، اما در جای خود می‌تواند نشان‌دهنده ی سیاستهای انگلیس در برابر اتفاقات داخل ایران هم باشد، که از آن جمله می‌توان به عکس‌العمل رایس در برابر لایحه اصلاحی صنیع الدوله به مجلس اول اشاره کرد.
کتاب نارنجی
این کتاب هم مشاوره کتاب آبی و مجموعه گزارش های سفرای روس به وزارت خودشان است و اطلاعات ارزشمندی درباره ی انقلاب مشروطه دارد. جلد چهارم این این مجموعه به طور خاص مهم است، سیر و قضایای مالی ایران و مسائل مرتبط با مشروطه دوم مربوط می‌شود.
یادداشت های تاریخی و مدارک منتشر نشده ی میرزا فضل علی آقامولوی تبریزی، یادداشتهای صادق مستشارالدوله، خاطرات حیدرخان عمواوغلو، نوشته های پراکنده ی حسن تقی زاده نماینده آذربایجان، یادداشتهای روزانه ی محمد ولی خان تنکابنی، جملگی از اسناد و مدارک دوران مشروطیت است که گوشه ای از وقایع این دوران پرتلاطم را نشان می دهد.
سرگذشت های خود نگاشته، خاطرات و یادداشت ها درباره تاریخ مشروطه
سرگذشت های خود نگاشته، خاطرات، یادداشت های موضوعی و یادداشت های روزانه و نامه‌های خصوصی را جملگی می توان در زمره ی منابع دوره مشروطیت قرار داد.
خاطرات احتشام السلطنه
خاطرات سیاسی احتشام السلطنه در قلمرو مشروطه، از نظر اجتماعی و سیاسی در خور توجه است. میرزا محمود خان احتشام السلطنه در عصر ناصری و مظفری وزیر کابینه و مدتی وزیرمختار ایران در آلمان و عثمانی بود و پس از پیروزی انقلاب مشروطه در سال ۱۳۲۵ق به مدت یک سال ریاست مجلس را به عهده داشت، لذا در خاطرات خود از وقایع این ایام سخن می راند و اطلاعاتی از وقایع دولت و مجلس و دربار ارائه می‌دهد.
+ دانلود کتاب خاطرات احتشام السلطنه از کتابخانه تاریخ ما
خاطرات سیاسی امین الدوله
خاطرات سیاسی میرزاعلی خان امین الدوله به کوشش حافظ فرمانفرماییان و زیر نظر ایرج افشار از ارزشمند ترین مجموعه های خاطرات سیاسی و اسناد مهم تاریخ قاجاریه است. حضور مستقیم نویسنده در متن بسیاری از وقایع و اشراف وی به حوادث و مسائل درون نظام حکومتی ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمد علی شاه به دلیل تصدی مشاغل حساس و مهم در عهد دو پادشاه نخست به او امکان داده است به بسیاری از مسائل پشت پرده زمانه خویش وقوف یابد. در خاطرات وی گزارش‌هایی از مسائل این دستگاه حاکم، خلق و خوی شاه و درباریان، رقابت‌های ایشان، برخی تشکیلات دولتی و پاره‌ای مسائل اقتصادی، فساد اخلاقی شاه و درباریان آمده است. این اثر به رغم ضعف هایش، حاوی گزارش ها و اطلاعات فراوان و منحصر به فردی است که آن را در زمره ی منابع دست اول دوره ی قاجار قرار می‌دهد.
خاطرات و خطرات مهدی قلی هدایت
کتابی است شامل خاطرات و شرح زندگانی مهدی قلی هدایت (مخبرالسلطنه) از رجال اواخر دوران قاجار تا اوایل دوران پهلوی. وقایع این کتاب، از آن جهت که نویسنده پنجاه سال در صحنه ی سیاسی ایران حاضر بوده و مدتی به عنوان رئیس الوزرا کار کرده و در کابینه های متعدد شرکت داشته، مهم است.
روایت تاریخی کتاب ۲۱ مهر ۱۳۲۹ش پایان می پذیرد. وی یکی از رجال مهم تاریخ معاصر ایران است که زمانه ی شش پادشاه – از اواسط سلطنت ناصرالدین شاه تا اواسط سلطنت محمدرضا شاه پهلوی – را درک کرده است.
خاطرات سیاسی مورخ الدوله سپهر
این خاطرات به قلم احمد علی سپهر ملقب به مورخ الدوله و مشهور به مورخ الدوله ی سپهر، از رجال سیاسی ایران در اواخر عهد قاجاریه تا اواسط عصر پهلوی، است. از مهم ترین پست های سیاسی سپهر وزیر بازرگانی، پیشه و هنر در دوران محمدرضاشاه بوده و شهرت او به دلیل کتابها و نوشته های تاریخی است که از وی به یادگار مانده است. از جمله شاخص ترین آثار او کتاب ایران در جنگ بزرگ است که ازمعدود منابع دست اول در مورد اوضاع ایران در دوران جنگ جهانی اول به شمار می‌آید. مجموعه مقالات سیاسی او با عنوان خاطرات سیاسی مورخ‌الدوله سپهر، به کوشش احمد سمیعی به چاپ رسیده است. خاطرات او که به زبانی فصیح و روان نوشته شده، بازگوکننده ی گوشه هایی از تاریخ معاصر ایران است.
روزنامه خاطرات سید محمد کمره ای
خاطرات مفصل کمره ای به مقدمات کودتای سوم اسفند اختصاص دارد و از آن آگاهی هایی به دست می‌آید که در منابع رسمی دیده نمی شود. این کتاب را محمدجواد مرادی نیا چاپ کرده است و حوادث آن تا آذر ۱۲۹۹ش ادامه می یابد.
روزنامه خاطرات عین السلطنه
قهرمان میرزا عین السلطنه، نویسنده خاطرات این کتاب، از شاهزاده‌های قاجار بود که نگارش خاطرات خود را از سال ۱۲۹۹ق روزگار پادشاهی ناصرالدین شاه آغاز کرد و تا سال ۱۳۶۴ق /۱۳۲۴ش ادامه داد. این خاطرات ده جلد است که حدود هفت جلد آن دوره ی پس از مشروطه تا پایان قاجار را در بر می‌گیرد.
خاطرات و سفرنامه ظهیرالدوله
این کتاب که به کوشش سیف الله وحیدنیا منتشر شده، خاطرات ظهیرالدوله در حکومت همدان حوادث پس از مرگ مظفرالدین شاه و ماموریت وی برای آرام ساختن شورش شاهزاده سالارالدوله در نهاوند و حل بحران کرمانشاه را در بر می‌گیرد. خاطرات با رسیدن خبر حکومت کرمانشاه و ضمیمه شدن آن به حیطه ی وظایف ظهیرالدوله (علاوه حکومت همدان) پایان می پذیرد.
کتابشناسی جنبش مشروطیت
دو کتابشناسی راجع به جنبش مشروطیت ایران منتشر شده است:
– کتاب شناسی تاریخ مشروطیت ایران – فهرستی توضیحی از مآخذ کوتاه و مقالات چاپی درباره تاریخ مشروطیت – اثر حافظ فرمانفرماییان
– کتابشناسی انقلاب مشروطیت ایران، تالیف علی پورصفر.
منبع:
- انقلاب مشروطیت و تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران تا انقراض حکومت قاجاریه ، دکتر سیدحسن قریشی کرین
- تهیه الکترونیکی: سایت تاریخ ما، اِنی کاظمی
