ویژگى آیین بوداى شمالى
ساختار آموزه ها. تبّتى ها گاهى مدعى اند که آموزه هایشان شامل هرسه چرخ، مهایانه، هینه یانه و وجره یانه است. این ادعا تا حدى درست است، اگرچه گاهى هم یک ادعاى جدلى به شمار مى آید که تلویحاً شکل هاى دیگر آیین بودا را زائد مى داند. روش وینَیه و عمل خویشتن دارى اخلاقىْ نشان دهنده کهن ترین شکل آیین بودا است. گاهى مطالعه مفصّل ابى درمه، بخشى از برنامه آموزشى دِیرنشینى تبّتى قرار مى گرفت، و به هرحال شامل بسیارى از عناصرى است که از یک دوره کهن باقى مانده است. اما روشن است که اکثر آموزه هاى بودایى شمالى در پیوند با دومین و سومین چرخ است. آیین بوداى تبّتى انبوهى از عناصر را، هم از مهایانه و هم از منتره یانه، در خود گرد آورده است. این اولى (یعنى دومین چرخ) اغلب در نگاه اینان اشاره است به «چرخ کمالات»، که تبّتى ها آن را راه بوداسَف مى خوانند، آنکه کمالات را در طول زندگانى هاى متعدد در خود شکوفا مى کند، چنان که در سوره هاى مهایانه و نظام هاى بزرگ شاستره چون شونْیَتاواده و یوگاچاره نشان داده اند. این دو نظام شاستره شهرت زیادى پیدا کردند و موضوع بحث مکاتب تبّتى قرار گرفتند ]۳۰; ۸۴[.
چرخ منتره را راه مستقیم مى دانند، راهى که در آن اَعمال خاصى را چون دستاویزى خوب به کار مى برند تا بوداگى را در همین زندگى تجربه کنند. این را در یک سطح، خاص رهروى مى دانند که به مرحله نسبتاً بالاترى رسیده باشد. اما در سطح دیگر، همه دین تبّتى را فرامى گیرد. هنر و پرستش تبّتى پُر است از تصاویر خدایان، بوداسَفان و بوداهایى که خاستگاه شان به تنتره ها بازمى گردد و یا با نمایى تنترى نشان داده مى شوند] ۸۷[.
احتمالا چشمگیرترین سیماى آیین بوداى تبّتى، از نگاه ناظران، نقش آیینى و تشریفاتى آن است، به خصوص دِهِش عمومى انواع نعمت هاى گوناگون و مراسم تشرّف به آیین. این جنبه از آیین بوداى شمالى در واقع حتى تا حدى در آن سوى مرزهاى طبیعى این دین، بسیار موفق و مردمى است. اخیراً این گونه مراسم ها را در اروپا و آمریکاى شمالى با تأثیر و کارایى آشکار، به شکلى کاملا گسترده، برگزار کرده اند. اما شکل و ترتیب این مراسم ها را بر نوعى نظریه منتره یانه کاملا مفصّل و پیچیده قرارمى دهند ]۶۱[.
نقش لاما. آیین بوداى منتره یانه مانند هر سنّت دینى که آموزه هاى خاصْ فهم در آن محتمل است، و بر شاگردپرورى تأکید مى کند، بر نقش استاد(سن: گورو;) تأکید مى کند، تا آنجا که اغلب معمولا در آیین بوداى شرقى یا جنوبى لاما را به عنوان چهارمین پناه به سه پناه مى افزایند. نام لاما را براى همه رهروان بودایى شمالى به کار نمى برند، گرچه گاهى به کار مى برند. در واقع، تبّتى ها همان طور که انتظار مى رود، با به کار بردن نام «لامائیسم» براى دینشان مخالف اند، چون تلویحاً اشاره به آن است که این آیین، آیین بوداى ناب نیست.
یک نوآورى مهم که مطمئناً در خود تبت شکل گرفته، تأسیس انجمن تولکو، ۱۱۱۰ ـ ۹۳) با پیش گویى تولد آنیش پس از مرگ، نظر جدیدى آورد. سرانجام رسم یافتن کودک جانشین استاد مرده رایج شد. گاهى این «سلسله ها»ى جانشینى را وسیله اى براى تجسّم نیروى یک بوداسف یا بودا به شمار مى آورند. مشهورترین نمونه، راه دالاى لاما است، که آن را کانون اَوَلوکیتشوره، بوداسَف غم خوارگى مى دانند ]۹۹: ۱۳۴ ـ ۵[.
روش هاى دیانه. تمرین دیانه نیز تلفیقى از همین مهایانه و منتره یانه است. براى دیانه آرامش و بینش یک آموزش پایه هست، که از تعلیمات مکتب یوگاچاره گرفته اند. این آموزش پایه را با جدیّت تمرین مى کنند اما اغلب آن را صرفاً گام نخست مى دانند. مورد دیگر، نوعى آیین دیانه اى است. این آیین اساساً ترکیبى است از یک منتره و تمرینى که به تمرین تجسّم شبیه است. بنابراین، مثلا، شخص در حالى که بودا را در یک فضاى مناسب (با ملازمان خود، یعنى بودایان، بوداسفان و باشندگان ]آسمانى [که بر گرد او حلقه زده اند) در مقابل خود تصوّر مى کند، خود را به شکل او تجسّم مى کند. این تمرین را معمولا زیر نظر استاد مربوط به آن روش خاص انجام مى دهند. رهرو پس از تکرار مجموعه اى از ذکرها و تجسّم ها باید نیاز بَرَد، منتره مربوط را چند بار بخواند، مودراى مناسب را با فاصله انجام دهد و اعمالى مانند اینها را به جا آورد. سرانجام، این تجسّم باید به صورت شاد و زنده اى در بیاید، فقط به این دلیل که دوباره در تهیّت محو شود. این روش ها را در بسیارى از آن اَشکال گوناگونى که فنون مختلف را به کار مى گیرند مى توان یافت. اینان معتقدند انجام موفقیت آمیز مناسک مربوط به یک خداى خاص علاوه بر اینکه پاداشى معنوى و مادى به همراه دارد، شخص را در مسیر رهایى قرار مى دهد. این نوع دیانه را به سختى مى توان از پرستش و آیین عامیانه اى که کلى تر است جدا کرد، چون هریک راه به دیگرى مى بَرَد. در حقیقت، آیین هایى که رهروان تبّتى برپا مى کنند بر الگوها و ساختار نظرى دیانه تنترى مبتنى است و در عین حال، این ها علاوه بر آماده ساختن شرکت کنندگان دیانه گر خاص، آنان را به نتایج بىواسطه تر مى رساند ]۹۹:۴۷ ـ ۱۰۹;۷۴: ۱۴۸ ـ ۵۸;۸;۵: ۲۵ به بعد[.
