معماری میدان نقش جهان

در گرداگرد این میدان بناهای باشکوه و زیبایی چون مسجد شیخ لطف الله، مسجد جامع عباسی کاخ عالی قاپو و سر در قیصریه ساخته شده که هر یک از آنها نمونه ای درخشان از معماری دوران صفویان است. این میدان و دیگر آثار تاریخی اطراف آن شامل مسجد امام (مسجد جامع عباسی) ، کاخ عالی قاپو، مسجد شیخ لطف الله و سر در بازار قیصریه، اثر فکر خلاق و دستان هنرمند معماران ورزیده ایرانی بویژه شیخ بهائی، استاد علی اکبر اصفهانی، و استاد محمد رضا اصفهانی است.

پیش از ساخته شدن ابنیه فعلی در دوره شاه عباس اول، میدان کوشک محل اعدام محکومان به اعدام و برگزاری برخی از مراسم رسمی همچون جشن نوروز بوده‌است. منابع گوناگون، بنای به شکل فعلی را در دوره سلطنت شاه عباس اول و به سال ۱۰۱۱ قمری دانسته‌اند. با این حال، از ابتدای سلطنت شاه عباس، سطح میدان در اندازه بسیار بزرگتر از میدان کوشک سابق تسطیح شده و بارها مراسم چراغانی و آتشبازی در آن برپا شده‌است. احتمال دارد که بنای این میدان از روی نقشهٔ میدان حسن پادشاه در تبریز برداشت شده باشد. استاد محمدرضا و استاد علی‌اکبر اصفهانی، نام دو تن از معمارانی است که میدان را طرح ریزی نموده و آن را به شکل فعلی بنا نهاده‌اند. نام این دو معمار بر سردر مسجد جامع عباسی و محراب مسجد شیخ‌لطف‌الله به چشم می‌خورد.

در طول دوران ساخت میدان و پس از آن در سراسر دوران صفویه، میدان زنده و فعال بوده، لیکن در دوران شاه سلیمان و شاه سلطان حسین، به تدریج از رسیدگی به میدان خودداری شده‌است. در ایم سلطنت شاه سلطان حسین، جوی‌های آب به تدریج راکد شده و آخرین درختان باقیمانده از درختانی که شاه عباس به دست خود کاشته بود، خشکیده‌اند. در دوره قاجار، این میدان نیز مانند سایر بناهای تاریخی اصفهان مورد بی مهری قرار گرفت. بخش‌هایی از عمارت نقاره خانه در طول دوران آشفتگی ایران از حمله افغانان تا استقرار حکومت قاجارها، تخریب گردید. در دوره حکمفرمایی برخی حکام محلی مانند شاهزاده ظل السلطان و شاهزاده صارم الدوله مجموعه میدان نقش جهان تا مرز تخریب نیز پیش رفت. در پایان دوران قاجار، بخش عمده‌ای از حجره‌ها تخریب شده بود، کاشیکاری گنبدها شکسته بود و میدان از همه لحاظ نیاز به مرمت داشت.

وجه تسمیه

تا پیش از صفویه، در محل این میدان، باغی به نام نقش جهان وجود داشته‌است. این باغ، نام خود را از شهری در آذربایجان گرفته که اینک به نام نخجوان خوانده می‌شود. حمدالله مستوفی درباره این شهر گفته‌است:«شهری خوش است که آن را نقش‌جهان خوانند و اکثر عمارات آن از آجر است»  پس از مرمت میدان و ابنیه اطراف آن در دوره رضا شاه، نام رسمی میدان به میدان شاه و نام مسجد جامع عباسی نیز به مسجد شاه تغییر یافت. امروزه نام رسمی این میدان، میدان امام یا میدان امام خمینی است.

میدان نقش جهان از دیدگاه مورخان

دیو لافوا ، جهانگرد فرانسوی که در سال ۱۲۹۸ هجری قمری از این میدان دیدن کرده ، در این باره می نویسد : من احتیاجی ندارم که مانند فیثاغورث یونانی در حل مسئله مهمی تلاش کنم ، بلکه کاملاً  برای من مکشوف است و می توانم با نهایت اطمینان بگویم که در  د نیای متمدن امروز هیچ گونه بنا ئی وجود ندارد که بتواند از حیث وسعت و زیبائی و تقارن عمارات ، شایسته مقایسه  با این میدان باشد . این عقیده شخص من نیست ، سایر اروپائیان هم که در فن معماری و مهندسی تخصص دارند با عقیده من همراهند.

پیترو دلاواله ، جهانگرد ایتالیائی نیز اظهار نظر کرده است: دور تا دور این میدان را ساختمانهای مساوی و موزون و زیبا فرا گرفته که سلسله آنها در هیچ نقطه قطع نشده است . درها همه بزرگ و دکانها همسطح خیابان هستند و بالای آنها ایوانها و پنجره ها و هزاران تزئینات مختلف ، منظره زیبائی بوجود آورده است.این حفظ تناسب در معماری و ظرافت کار باعث تجلی بیشتر زیبائی میدان می شود و با وجودیکه عمارتهای میدان ناوو نادر  رم بلندتر و غنی تر هستند ، اگر جرات این را داشته باشم باید بگویم میدان نقش جهان را بدلایلی ترجیح می دهم.

پرو فسور هینتس، ایران شناس معاصر آلمانی درباره میدان نقش جهان چنین می نویسد : میدان در مرکز شهر قرار دارد . بنایش موقعی صورت گرفته که مشابه آنرا از نظر وسعت و سبک معماری و اصول شهر سازی در مغرب زمین نداریم.شاردان ، جهانگرد معروف و نکته سنج فرانسوی از میدان نقش جهان به عنوان مرکز خرید و فروش یاد میکند.

پروفسور، آرتور پوپ، در کتاب معماری ایران درباره مسجد امام می نویسد : ساختمان احداث این مسجد ، با وجود بی صبری شاه عباس در اتمام آن کار، به کندی پیش رفت ؛ به طوریکه آخرین پوشش مرمرین آن در سال ۱۶۳۸ میلادی انجام پذیرفت . این اثر تاریخی نما یانگر اوج هزار سال مسجد سازی در ایران است. کتیبه سردر مسجد به خط ثلث علیرضا عباسی ، خوشنویس پر آوازه عصر صفوی و مورخ به سال ۱۰۲۵ هجری حاکی از آن است که شاه عباس این مسجد را از مال خالص خود بنا کرده ، و ثواب آنرا به روح جد اعظم خود شاه طهماسب اهداء نموده است. در ذیل این کتیبه به خط محمد رضا امامی، کتیبه دیگری نصب شده که بموجب آن از مقام معماری و مهندسی، معمار مسجد جامع جدید اصفهان (در مقابل مسجد جامع عتیق) یعنی استاد علی اکبر اصفهانی تجلیل شده است. ارتفاع گنبد عظیم مسجد ۵۲ متر و ارتفاع مناره های داخل آن ۴۸ متر و ارتفاع مناره های سردر آن در میدان نقش جهان ۴۲ متر است .قطعات بزرگ سنگهای مرمری یکپارچه و سنگابهای نفیس ، مخصوصاً سنگاب نفیس شبستان غربی گنبد بزرگ که مورخ به سال ۱۰۹۵ هجری است ، از دیدنیهای جالب این مسجد بی نظیر جهان اسلام است.

بناهای پیرامون میدان

مسجد شیخ لطف الله در ضلع شرقی میدان نقش جهان بنا شده است. ساخت این بنا به دستور شاه عباس اول در سال ۱۰۱۱ آغاز و در سال ۱۰۲۸ پایان یافت. معمار این مسجد استاد محمدرضا اصفهانی و کتبیه سر در آن به خط ثلث علیرضا عباسی خوشنویس نامدار دوران صفویه است. شاه عباس این مسجد را برای تجلیل از مقام شیخ لطف الله که از علمای بزرگ شیعه و از اهالی جبل عامل و لبنان کنونی و پدر زن وی بوده ساخته است. در کنار این مسجد، مدرسه نیز برای تدریس شیخ لطف الله بنا شد که امروز از بین رفته است. مسجد شیخ لطف الله مناره و صحن ندارد ولی گنبد بزرگ آن از نمونه های کم نظیر معماری مساجد است. از ویژگی های این مسجد، حل مشکل قبله به سبب قرار گرفتن آن در ضلع شرقی میدان است که در دهلیز ورودی مسجد نمایان شده است.

مسجد جامع عباسی در سال ۱۰۲۰ هجری به فرمان شاه عباس اول آغاز و در سال ۱۰۲۵ بنای ساختمان به پایان رسید. تزئینات مسجد از سال ۱۰۲۵ آغاز و در زمان دو تن از جانشینان شاه عباس ادامه یافت. معمار این مسجد استاد علی اکبر اصفهانی و کتیبه سر در آن به خط علیرضا عباسی است. در مدرسه جنوب غربی مسجد قطعه سنگ ساده ای در نقطه ای کار گذاشته شده که ظهر حقیقی اصفهان را در چهارفصل نشان می دهد و محاسبات آن به شیخ بهایی منسوب است. از ویژگی های این مسجد بازتاب صدا در زیر گنبد بزرگ مسجد است که بلندی آن به ۵۲ متر می رسد.

کاخ عالی قاپو که در دوران صفوی قصر دولتخانه نامیده می شد، به دستور شاه عباس اول ساخته شد. عالی قاپو دارای پنج طبقه است که هر طبقه تزئینات ویژه ای دارد. مینیاتورهای رضا عباسی نقاش نامدار دوران صفوی بر دیوارهای کاخ نقش بسته و گچبری های دیوارهای کاخ بسیار زیباست به ویژه گچبری های اتاق صوت که خاصیت آکوستیک دارد و هنگام اجرای موسیقی در آن، نغمه های موسیقی را هماهنگ و بدون بازتاب صدا پخش می کرده است. در دوره سلطنت شاه عباس دوم در سال ۱۰۵۴، تالار باشکوهی به این کاخ افزوده و تزئینات کاخ کامل تر شده است.

شاه عباس و جانشینان وی در این کاخ، از سفیران و میهمانان بلند مرتبه و ویژه خود پذیرائی می کردند. از فراز این کاخ چشم انداز شهر اصفهان به خوبی دیده می شود. گفته می شود درب ورودی این کاخ را از نجف اشرف آوردند و علت نام گذاری این کاخ به نام عالی قاپو همین بوده است ولی به روایتی دیگر این نامگذاری از باب العالی عثمانیان گرفته  شده است. زنجیری بر درگاه این کاخ بوده که افراد به آن پناه برده و از تعرض مصون بوده اند و به جز شخص شاه کسی دیگر حق تعرض به آنان را نداشته است.

غیر از ابنیه‌ای که اکنون موجودند، بناهای دیگری نیز در میدان نقش جهان وجود داشته که به تدریج کابرد خود را از دست داده و از میان رفته‌اند. عمارت ساعت (که به کلی تخریب و بنای مسجد شیخ لطف الله بجای آن ساخته شد)، سرستونهای مرمرین که احتمالا از تخت جمشید شیراز به اصفهان آمده بودند(یکی به چهلستون منتقل شده و دیگری در موزه ایران باستان تهران قرار دارد)، ۱۱۰ عراده توپ اسپانیایی (غنیمت فتح جزیره هرمز به وسیله امامقلی خان) و میله قپق به ارتفاع چهل متر در مرکز میدان (که امروزه به کلی از میان رفته‌است) از آنجمله‌اند.